Er waart een geest door Europa. In steeds meer landen zitten rechtse populisten in de regering of het parlement. De FPÖ in Oostenrijk, Jean-Marie Le Pen in Frankrijk, Geert Wilders in Nederland of Jimmie Åkesson in Zweden: klassieke conservatieve partijen worden aan de rechterkant ingehaald.
Rechts-populistische partijen in Europa boeken al geruime tijd opmerkelijke successen. In Denemarken tolereert de Dansk Folkeparti een liberaal-conservatieve coalitie; in Nederland vertrouwt de minderheidsregering van christen-democraten en rechts-liberalen op de Partij voor de Vrijheid van Geert Wilders. In Oostenrijk en Italië waren de FPÖ en de Noordelijke Liga lange tijd betrokken bij de regering; In Zweden en Hongarije slaagden rechts-populistische partijen er meteen in het parlement binnen te dringen. Ook in Duitsland wordt het kiezerspotentieel voor een partij rechts van de CDU geschat op een percentage met dubbele cijfers.
Rechts-populistische of rechts-extremistische partijen zijn geen nieuw fenomeen. In het verleden hebben ze een aantal respectabele successen geboekt, b.v. B. Jean-Marie Le Pen bij de Franse presidentsverkiezingen van 2002. Vaak was dit echter een uiting van ontevredenheid over de gevestigde partijen.
Er zijn nu echter veranderingen merkbaar. Het ‘klassieke’ nationalisme heeft blijkbaar zijn langste tijd gehad. 60 jaar Europese integratie heeft ertoe geleid dat een oorlog tussen de westelijke EU-lidstaten feitelijk als ondenkbaar wordt beschouwd. Integendeel, het Europese nativisme lijkt hier het nationalisme te hebben vervangen. Er wordt angst aangewakkerd over immigranten in het algemeen en de islam in het bijzonder. Rechts-populistische partijen streven naar het imago van ‘Fort Europa’ en beroepen zich vaak op het christendom om een verschil te creëren tussen ‘ons’ en ‘de anderen’.
De situatie in Midden- en Oost-Europa is echter anders. Ook rechts-populistische partijen boeken hier succes. Dit kan echter nauwelijks worden gerechtvaardigd als een afbakening met de islam, aangezien er door de geschiedenis weinig of geen moslims zijn in de landen van het voormalige Oostblok die nu lid zijn van de EU. In plaats daarvan worden hier oude vooroordelen tegen minderheden als Sinti en Roma, joden en homoseksuelen ingeroepen. Ook tussen buurlanden zijn er soms spanningen.
Deze Oost-West-verschillen kunnen ook een reden zijn waarom er (nog) geen rechts-populistische beweging op Europees niveau bestaat. Het gevaar bestaat echter zeker.
Waarschuwing voor het populistische virus
“Al geruime tijd genieten populistische bewegingen een grote populariteit, rechts-populistische bewegingen zoals wij, de Brexiteers, Wilders, Le Pen, links-populistische bewegingen zoals Chavismo en degenen die moeilijk te classificeren zijn zoals de Franse Gele Hesjes of de Italiaanse Grillini (Cinque Stelle)”, schrijft Julian Nida-Rümelin.
De redenen hiervoor zijn talrijk: sociale uitsluiting, het gevoel achterop te raken, gebrek aan begrip van reguliere culturele bewegingen in academische milieus, vooral op het gebied van gender- en identiteitspolitiek, economische en culturele devaluatie van traditioneel industrieel werk, van geschoolde werknemers in het algemeen; maar ook het falen van de traditionele (populaire) partijen in het licht van grote politieke uitdagingen (het ontketende mondiale financiële kapitalisme, migratie, de EU-crisis, groeiende sociale ongelijkheid, soortbescherming, klimaatverandering…).
Niettemin moet men waarschuwen voor het populistische virus: de liberale democratieën en de verzorgingsstaatdemocratieën worden steeds kwetsbaarder; sommige ervan bevinden zich al in een diepe institutionele crisis (Polen, Hongarije, Italië, Groot-Brittannië, de VS…). In een dergelijke situatie is elke ontsteking gevaarlijk. De geschiedenis biedt een aantal huiveringwekkende voorbeelden: Het meest extreme: een groot deel van de Duitse, welvarende en goed opgeleide middenklasse hield van de ‘jeugdbeweging’, die de conventionele categorieën van links en rechts afbrak en grote delen van de bevolking aansprak die dat niet deden. willen de groeiende werkloosheid accepteren, die het kokhalzen van Duitsland door een onrechtvaardig internationaal verdrag aan de kaak stelt,
De gele hesjes en de Grillini, die door velen in de min of meer verlichte, links-liberale burgerij positief worden beoordeeld, dragen de zaden van de institutionele vernietiging van de democratie in zich: de Grillini, geïnitieerd door een tamelijk linkse, corrupte komiek, baande de weg voor voor de rechts-populistische Lega in de regering staan nu aan het roer van Salvini (“naïef”, zoals Repubblica schrijft), die als afschrikmiddel de bootvluchtelingen in de Middellandse Zee laat verdrinken. De gele hesjes in Frankrijk staan in brand, ze combineren sociaal-radicale retoriek met vreemdelingenhaat en antisemitisme, ze hebben geen concept, maar ze hebben een vijand Macron, die Frankrijk zojuist heeft gered van de regering van Le Pen. Mijn voorspelling: net zoals de Grillini de Lega groot maakten en de Italiaanse sociaal-democraten.