De Amerikaanse koningin Ursula von der Leyen van de EU

De Amerikaanse koningin Ursula von der Leyen van de EU bereidt het blok voor op oorlog.

Vraag de meeste Europeanen wat zij van de EU vinden, en zij zullen u vertellen dat deze meedogenloos saai is. Het zijn allemaal bureaucraten met statement-brillen die toezicht houden op geheimzinnige regels over de kromming van komkommers; ondoordringbare corridors in de bezadigde buitenposten van Luxemburg en Straatsburg; en een veelheid aan raden, commissies, parlementen en rechtbanken – de precieze opdracht van elk daarvan is voor de leek volkomen raadselachtig.

Toch is deze saaiheid een integraal onderdeel van het doel van de vakbond als vredesproject. Zoals politiek filosoof Luuk van Middelaar opmerkte in Passage to Europe , werd de EU verondersteld een ‘vlucht van de geschiedenis naar de bureaucratie’ te vertegenwoordigen – een poging om de ‘onvoorspelbaarheid en pathos’ die lange tijd de betrekkingen tussen Europese staten hadden gekenmerkt, te vervangen door ‘nuchtere, verweven belangen’.

”Oorlogen zouden worden vervangen door consensus, wetgeving en vervelende regelgeving; potentieel opruiende politieke en ideologische verdeeldheid zou worden afgestompt door zwaar technisch jargon en compromissen. De resulterende gezichtsloosheid werd belichaamd in een apocriefe vraag toegeschreven aan Henry Kissinger: “Wie moet ik bellen als ik Europa wil bellen?”

Maar alles verandert. De EU wordt minder saai en minder democratisch, en heeft een gezicht gekregen: Europees commissaris Ursula von der Leyen, die vorige maand bevestigde dat ze een nieuwe termijn van vijf jaar zal nastreven.

De ‘Koningin van Europa’ is door tegenstanders omschreven als ‘Napoleontisch’, ‘dictatoriaal’ en ‘heerszuchtig’, indrukken die nog zijn verergerd door haar persoonlijke eigenaardigheden en flamboyante, patricische uitstraling. Ze is tenslotte de vrouw van Heiko von der Leyen, een telg uit een aristocratische familie die fortuin verdiende met zijde. Ze is ook dressuuramazone en treedt op in paardensportevenementen.

Haar passie voor paarden heeft ze geërfd van haar overleden vader, Ernst Albrecht, een van de eerste EU-ambtenaren in de dop en een vooraanstaand politicus in de Duitse CDU. Toen de pony van Von der Leyen in 2022 door een wolf werd doodgescheurd, kondigde de Commissie aan dat zij hun beschermingsstatus zou verlagen om ruiming mogelijk te maken, tot grote schrik van natuurbeschermers. Ze is een energieke moeder van zeven kinderen en slaapt naar verluidt in een bescheiden kamer van 25 vierkante meter op de 13e verdieping van het Berlaymontgebouw van de Commissie. Er wordt ook gezegd dat ze een ascetische discipline handhaaft op andere gebieden van het leven, waarbij ze zich onthoudt van zowel alcohol als vlees.

Toch slagen dergelijke excentriciteiten er niet in om de transformaties binnen de EU weer te geven sinds zij aan de macht kwam. Haar regeerperiode wordt bepaald door de herdramatisering van de Europese politiek – iets dat zal voortduren als ze er in juni in slaagt een nieuwe termijn veilig te stellen, wat ze waarschijnlijk ook zal doen.

Von der Leyens ambtstermijn werd gekenmerkt door een versnelling van wat Perry Anderson “Europese staatsgrepen” heeft genoemd – de geleidelijke agglomeratie van de macht in Brussel. Zelfs de manier waarop zij in 2019 commissaris werd, vormde een breuk met een procedure die bedoeld was om de uitvoerende macht van de EU een grotere democratische legitimiteit te verlenen. In 2003 legde een Frans-Duitse overeenkomst de basis voor wat het Spitzenkandidaten- proces (‘leidende kandidaat’) zou worden, waarbij de politieke familie met de meeste stemmen bij de verkiezingen voor het Europees Parlement het ambt van commissaris voor haar vooraf gekozen kandidaat veilig zou stellen. 

Maar in 2019 was Von der Leyen niet de Spitzenkandidat van haar Europese Volkspartij (EVP) – in plaats daarvan werd ze uitgekozen door EU-leiders Angela Merkel en Emmanuel Macron. De Spitzenkandidat van de EVP , Manfred Weber, werd gedwarsboomd door Macron, die hem als ongekwalificeerd beschouwde. Von der Leyen daarentegen was al lange tijd een loyalist van Merkel en sprak, zoals Macron opmerkte, uitzonderlijk goed Frans. De toenmalige Duitse minister van Defensie stond ook open voor nauwere militaire samenwerking met Frankrijk en had gesproken over de noodzaak om “een leger van Europeanen” te creëren – nog een punt in haar voordeel voor Macron.

Met andere woorden: de opkomst van Von der Leyen vormde een stille staatsgreep. Naast de mooie woordenwisseling over het verdedigen van de democratie, kwam het neer op wat Anderson heeft beschreven als “de stille regeling van zaken tussen elites achter gesloten deuren , boven de hoofden van een inerte bevolking beneden”. Misschien als gevolg daarvan is Von der Leyen begonnen met het herschrijven van haar oorsprongsverhaal, waarbij ze beweert dat ze “in 2019 liep” – verwijzend naar een campagne die nooit heeft plaatsgevonden. Voor de Koningin van Europa zijn zowel de realiteit als de democratie kneedbaar.

Toch betreft het zwaarste revisionisme van Von der Leyen het buitenlands beleid van de EU. In 2019 noemde ze de oprichting van een “geopolitieke commissie” een van haar belangrijkste prioriteiten als commissaris. De EU, zo beweerde ze, moest een belangrijke “geopolitieke” speler worden “om een ​​betere wereldorde vorm te geven”. Chaos en crisis vereisten dat het “de taal van de macht leerde spreken”. Toen kwamen de dubbele dreigementen van Rusland en een andere regering-Trump, die beide deze doelstellingen een grotere urgentie gaven. Het resultaat is dat Von der Leyens EU geleidelijk aan wordt aangepast voor oorlog.

Twee jaar geleden doorbraken EU-functionarissen het taboe op de financiering van dodelijke wapens toen zij besloten de levering van dodelijke militaire hulp aan Oekraïne te financieren. Omdat artikel 41.2 van het Verdrag van de Europese Unie expliciet “uitgaven die voortvloeien uit operaties die gevolgen hebben op militair of defensiegebied” verbiedt , vergde deze stap enige creativiteit om deze te omzeilen. Met dit doel voor ogen heeft de EU de Europese Vredesfaciliteit (EPF) gemobiliseerd , een verkeerde benaming voor een instrument dat is ontworpen om militaire opdrachten in het buitenland te financieren. Om het verbod op de financiering van oorlog te omzeilen, is de EPF ontworpen als een instrument van € 5 miljard buiten de begroting.

En daar houdt het trommelslag van de oorlog ook niet op. Dinsdag zal de Commissie een “ingrijpende” strategie voor de Europese defensie-industrie onthullen , die de defensie-industrie van de EU op oorlogsbasis zal brengen en tegelijkertijd “de manier waarop zij wapens financiert en verkoopt” zal veranderen. Von der Leyen heeft gezegd dat het ernaar streeft “de komende vijf jaar onze industriële defensiecapaciteit een turbolading te geven”, met de nadruk op gezamenlijke aanbestedingen.

Deze aanpak is gebaseerd op de precedent scheppende gezamenlijke aanschaf van Covid-vaccins door de Commissie, een poging die nu wordt aangeprezen als een model voor succes, maar nog steeds verwikkeld is in grote controverses: Von der Leyens privé-sms-uitwisseling met Pfizer-topman Albert Bourla – waarin hij de details uitwerkte van de deal van april 2021 voor 1,1 miljard doses van het vaccin – is gehuld in geheimhouding, waarbij zowel journalisten als de Europese Rekenkamer werden tegengehouden in hun pogingen om toegang te krijgen tot het gesprek. Het volstaat te zeggen dat een dergelijk precedent niet veel goeds voorspelt voor de transparantie in het grootschalige aanbestedingsproces voor nieuwe defensie.

En de andere componenten ook niet. De nieuwe strategie zal naar verluidt bijvoorbeeld de opening omvatten van een Defense Innovation Office in Kiev en de oprichting van een nieuwe rol als defensiecommissaris. Het is zeer waarschijnlijk dat de nieuwe defensie-tsaar uit Polen of een van de Baltische staten zal komen; Radosław Sikorski, de huidige minister van Buitenlandse Zaken van Polen, wordt gezien als de topkandidaat. 

Als dit gebeurt, zullen we het zwaartepunt van Europa naar het oosten zien verschuiven, waarbij de agressievere retoriek en het beleid van wat George W. Bush ooit het “nieuwe Europa” noemde, die van het “oude Europa” zullen inhalen. Ook op andere manieren zou de nieuwe defensiestrategie van de Commissie de EU Amerikaanser maken: één voorgestelde maatregel kopieert het Amerikaanse Foreign Military Sales-programma, het programma dat Washington in staat stelt rechtstreeks contracten te ondertekenen met buitenlandse hoofdsteden, waardoor de wapenverkoop wordt gestroomlijnd.

Elders probeert Von der Leyen ook haar “geopolitieke commissie” te versterken door het sluimerende uitbreidingsproces van de EU nieuw leven in te blazen. Dat beweert ze tenminste. Feitelijk dood sinds Kroatië zich in 2013 bij het blok voegde, zou de Russische invasie van Oekraïne het land weer tot leven hebben gewekt. In juni 2022 breidde de EU de kandidaat-status uit naar Oekraïne en Moldavië, waarbij Von der Leyen voorstander was van deze stap: pas onlangs zei ze dat ze “aan onze eigen hervormingen werkte ter voorbereiding op een Unie van meer dan dertig lidstaten”.

Er werd uiteraard geen melding gemaakt van het feit dat de toetreding notoir langdurig en moeizaam is: Servië is al twaalf jaar kandidaat-lidstaat en Montenegro veertien jaar. Ondertussen kreeg Turkije eind vorige eeuw officieel de status van kandidaat-lidstaat. Maar Von der Leyen denkt dat ze weet hoe ze het moet laten werken. En dat zou natuurlijk betekenen dat nog meer taboes worden doorbroken.

Critici van de uitbreiding vrezen dat de nieuwe lidstaten uit Oost-Europa hun vetorecht zouden uitoefenen in de besluitvorming over het buitenlands beleid, waardoor de unie verlamd zou raken en haar samenhang zou worden uitgehold. Von der Leyen dringt er dus op aan om de unanimiteit in de besluitvorming over het buitenlands beleid te schrappen, waardoor ‘gekwalificeerde meerderheidsstemming’ in de plaats zou komen – een stap waarvan tegenstanders suggereren dat deze de nationale soevereiniteit zal ondermijnen en de lidstaten hun gekoesterde veto zal ontnemen.

Maar zelfs als Von der Leyen haar wens krijgt, wat ook het onverzettelijke Hongarije zou ondermijnen, is het onwaarschijnlijk dat dit voor Oekraïne een versnelde weg naar het lidmaatschap zal betekenen. Als gevolg hiervan hebben EU-insiders haar hernieuwde uitbreidingsbesprekingen afgedaan als een “deugdsignalering”, terwijl anderen erop wijzen dat het overnemen van een agrarische grootmacht als Oekraïne buitengewoon kostbaar zou zijn en het risico zou inhouden dat er nog meer boerenprotesten over het hele continent zouden worden uitgelokt. 

Polen, dat maanden van demonstraties heeft meegemaakt vanwege een overvloed aan goedkoop Oekraïens graan, behoort momenteel tot de meest uitgesproken  voorstanders van het behoud van de unanimiteitsregel in de besluitvorming over het buitenlands en veiligheidsbeleid van de EU. Andere verdedigers van het veto zeggen dat unanimiteit hardere onderhandelingen aanmoedigt en consensus bevordert. 

Middelaar is het daarmee eens en merkt op dat “het de psychologische zekerheid is dat je een resolutie kunt blokkeren als je er echt tegen bent, die consensus mogelijk maakt”. Bovendien, zoals Anderson schrijft, “is de alchemie van de Unie het bereiken van unanimiteit door de dreiging van een meerderheid.”

Hoewel een onafhankelijke Europese defensie-industrie en een onafhankelijk buitenlands beleid in de huidige geopolitieke context misschien wel verstandig lijken, is Von der Leyens aanpak dat uiteindelijk niet. Op dit moment doen haar retoriek en daden weinig meer dan het nabootsen van het soort muf neoconservatisme waar sommigen in Washington de voorkeur aan geven. Ze probeert niet haar eigen visie te verwoorden of een echt alternatief te bieden, maar wil eerder het theoretische vacuüm dat de zich terugtrekkende VS achterlaat, opvullen met de eigen logica van het vervagende imperium.

Toch dient de gespierde benadering van defensie ook een meer op eigenbelang gericht politiek doel. In de aanloop naar de verkiezingen voor het Europees Parlement in juni pleit Von der Leyen voor Europees Rechts. Dit markeert een breuk met 2019, toen ze werd beschouwd als een soort CDU-liberaal. Destijds was ze voorstander van genderkwesties, zoals kinderopvang voor werkende moeders, en van groen beleid. In juni zal het echter populistisch rechts zijn dat naar verwachting zal floreren.

Het is veelbetekenend dat Von der Leyen alleen maar toenadering zoekt tot een specifiek segment van Europees Rechts: de factie die pro-Navo is. De scheidslijn is hier duidelijk: Von der Leyen bekritiseert de AfD, Marine Le Pen en Geert Wilders van de Identiteits- en Democratiegroep (ID), maar omarmt leden van de Europese Conservatieven en Hervormers (ECR), waartoe ook de Broeders van Giorgia Meloni behoren. van Italië en Polen’s PiS. Er zijn weinig inhoudelijke verschillen tussen de twee groepen op iets anders dan de NAVO: de ID staat kritisch tegenover het bondgenootschap, terwijl de ECR bestaat uit enkele van de meest fervente aanhangers ervan.

Voor degenen van extreem-rechts die nu de NAVO omarmen, is het aannemen van een Atlanticistisch buitenlands beleid in zekere zin logisch: het biedt een soort zuiverende absolutie en een ticket naar de politieke mainstream. Denk aan de Zweedse Democraten en de Finnen (voorheen de Ware Finnen), beide nu lid van de ECR. Beide partijen waren ooit tegen het NAVO-lidmaatschap, maar lieten hun oppositie de afgelopen jaren varen toen duidelijk werd dat de macht in het verschiet lag. 

De centrumrechtse coalitie van Zweden is voor haar meerderheid in het parlement afhankelijk van de steun van de Zweedse Democraten, terwijl de Finnen nu deel uitmaken van de conservatieve regeringscoalitie. In beide gevallen is een voldoende pro-Navo-standpunt politiek goudstof; over alle andere veronderstelde principes en waarden kan onderhandeld worden, zo lijkt het.

En cruciaal: dit werkt beide kanten op. In de afgelopen maanden, toen de twee gezellig werden, heeft Von der Leyen Meloni’s harde standpunt ten aanzien van immigratie omarmd: vorig jaar reisde het paar naar Tunesië om overeenstemming te bereiken over het beperken van het vertrek van migranten en toerde samen door het migrantenopvangcentrum op Lampedusa. Beide reizen belichaamden een verschuiving in het hart van de EU: terwijl delen van populistisch rechts opschuiven naar de mainstream op het gebied van buitenlands beleid, glijdt het centrum naar rechts op de meeste andere zaken, met name op het gebied van migratie.

Net als Von der Leyen is de EU als geheel dus een wezen van ideologische plasticiteit, dat voortdurend de ontwikkelingen aan de andere kant van de Atlantische Oceaan weerspiegelt. In de VS, een land dat zich schrap zet voor zijn eigen verkiezingen, steunen veel van de liberalen die ooit ‘ kinderen in kooien ’ bestempelden als bewijs van het fascisme van Trump, nu tweeledige voorstellen om de grensbeveiliging te versterken in ruil voor voortdurende militaire hulp aan Oekraïne.

 Een minder saaie EU lijkt dus een meer Amerikaanse EU, geregeerd door een heerszuchtige koningin die haar signalen van Washington overneemt. In zijn streven naar een blok dat “de taal van de macht heeft leren spreken”, riskeert Von Der Leyen langzaam een ​​bureaucratisch vredesproject te veranderen in een gevangene van zijn eigen militarisme.