‘Links verenigt, rechts verdeelt’, aldus links. Voor de Nederlandse parlementsverkiezingen van komende november gaat die stelling op. GroenLinks en de sociaaldemocratische Partij van de Arbeid (PvdA) trekken met één gezamenlijke lijst naar de kiezer. Rechts van de rechts-liberale VVD en het christendemocratische CDA dingen meerdere partijen naar de kiezersgunst. Verenigd links tegenover verdeeld rechts.
Evenveel linkse als rechtse partijen
Eerst een opsomming. Naast VVD en CDA doen dit najaar mee: PVV (Geert Wilders), Forum voor Democratie (Thierry Baudet), landbouw- en regiopartij BBB (Caroline van der Plas), het conservatief-liberale JA21 (Joost Eerdmans, Annabel Nanninga), Nieuw Sociaal Contract (NSC; Pieter Omtzigt), de orthodox-protestantse en rechts-conservatieve SGP en ondernemerspartij BVNL. Aangezien NSC-oprichter Pieter Omtzigt nu onafhankelijk Kamerlid is (hij vertrok in 2021 bij CDA), gaat het om partijen die nu al in de Tweede Kamer zitten.
Het is niet ondenkbaar dat nog nieuwe partijen aanschuiven. Vanwege het orthodox-protestantse karakter vormt de SGP een niche. Trouwe achterban, maar voor veel kiezers te hoge drempel. Zo blijven acht rechtse partijen over.
Ter vergelijking: naast GroenLinks-PvdA bestaan het links-liberale D66, Volt (pro-Europees; gezien als radicalere zuster van D66), de uiterst linkse Socialistische Partij (SP), de Partij voor de Dieren (PvdD), de orthodox-protestantse en sociaaleconomisch linkse ChristenUnie, allochtonenpartij Denk en woke-partij Bij1 (Sylvana Simons). Eveneens acht partijen. Waarom heeft rechts de schijn van verdeeldheid?
Rechts verbrokkelt…
In 2002 debuteerde LPF van Pim Fortuyn met 26 Kamerzetels. Door ruzie viel de partij uit elkaar en verdween ze in 2006 uit het parlement. Het punt is dat rechts telkens verbrokkelt. Geert Wilders scheidde zich in 2004 af van VVD. Sinds hij in 2006 PVV oprichtte splitsten meer dan eens PVV-Kamerleden zich af.
In 2016 hield Nederland een referendum over ratificering van een akkoord tussen de EU en Oekraïne. Uit de activisten die eerst pleitten voor het houden van een referendum en vervolgens campagne voerden voor ‘nee’, kwamen drie partijen voort die deelnamen aan de verkiezingen van 2017. Daarvan raakte alleen Forum voor Democratie verkozen, twee Kamerzetels.
In 2019 deed Forum het uitzonderlijk goed bij de Provinciale Statenverkiezingen: goed voor dertien Eerste Kamerzetels (Senaat; indirect verkozen door Provinciale Staten). Het werden er twaalf: een Forum-statenlid bezorgde op eigen initiatief SGP een tweede Senaatszetel. Afsplitsingen van Forum leidde tot het ontstaan van drie nieuwe partijen. Twee daarvan, JA21 en BVNL, doen dit najaar mee.
Wilders was niet de enige die vertrok bij VVD. In 2007 werd Rita Verdonk uit de VVD-fractie gezet, na een verloren machtsstrijd met fractievoorzitter Mark Rutte. In 2006 kreeg Verdonk meer voorkeurstemmen (voldoende voor tien Kamerzetels) dan lijsttrekker Rutte, in 2010 raakte haar eigen partij niet verkozen. In de tussenliggende drie jaar waren haar secondanten, na ruzie, vertrokken.
Wybren van Haga, in 2019 uit de VVD-fractie gezet, pakte het slimmer aan. Ondanks interne ruzie eind 2020 bleef hij bij Forum, om enkele weken na de verkiezingen met twee andere Kamerleden alsnog te vertrekken. Toegegeven, Van Haga had na Baudet de meeste voorkeurstemmen, maar hoe betrouwbaar is iemand die twee keer vertrekt en de zetel houdt?
CDA’ers praten graag over ‘verbinden’ en ‘de boel bij elkaar houden’. Zij zien zichzelf als bindweefsel van de samenleving. Maar niet alleen Omtzigt vertrok bij het CDA. Zowel bij NSC als BBB bestaat het kader grotendeels uit ex-CDA’ers, waaronder BBB-voorvrouw Van der Plas.
Duizelt het u? De opsomming is niet eens compleet. En de lijst wordt langer. Zowel BVNL als JA21 gaat de komende verkiezingen in met op nummer twee een notoire ruziemaker. Begrijpt u gelijk waarom Derk Jan Eppink niet opnieuw kandideert voor JA21.
…links nauwelijks
Links is stabieler. Alleen Denk en Bij1 begonnen als splitsingen. Eind 2014 werden twee Kamerleden uit de PvdA-fractie gezet, beide van Turks-Nederlandse afkomst. Zij begonnen Denk. Sylvana Simons zou in 2017 op de kandidatenlijst komen, maar verliet eind 2016 Denk, om in 2021 voor haar eigen partij Bij1 te worden gekozen. Binnen Bij1 werd de afgelopen twee jaar veel geruzied, met ‘toxisch gedrag’ als standaardbeschuldiging (ook richting vrouwen). Simons stelt zich niet opnieuw kandidaat.
Maar: Denk en Bij1 zijn uitzonderingen. Sterker: PvdA (1946), GroenLinks (1989) en ChristenUnie (2000) begonnen als partijfusies. De lijstverbinding GL-PvdA kan de stap zijn richting fusie.
Botsende ego’s
VVD en CDA verschoven het voorbije decennium naar het midden, waardoor ruimte ontstond op rechts. Nieuwe partijen hebben nog geen interne mechanismes om ongeschikte kandidaten (opportunisten, ruziezoekers) te weren. Dat verklaart nog steeds niet waarom er zoveel nieuwe rechtse partijen zijn. Rationeel gezien zou de krachten bundelen het zetelaantal vergroten.
Politieke variant van het Scheermes van Ockham: ‘de meest cynische verklaring is de beste’. De LPF, gebouwd rondom de persoon van Pim Fortuyn, schiep een precedent. Een mediageniek persoon kan in korte tijd groot worden met rake uitspraken in de (sociale) media. Ideaal voor politieke avonturiers. Samenwerking betekent dat slechts één lijsttrekker overblijft. Onhandig voor wie voor ondergeschiktheid geen talent heeft. Onpraktisch voor wie verzekerd wil zijn van Kamerzetel en wedde.
Idealiter worden partijen opgericht door mensen die elkaar al kennen en samenhangende ideeën delen over waar het met de samenleving heen moet. Partij voor de Dieren en BBB voldoen daaraan.
Pieter Omtzigt heeft ideeën genoeg, maar is zoveel bekender dan wie er verder op zijn lijst komt te staan. Lukt het werkelijk een partij te vormen? De overige nieuwe partijen: alleen leider en vertrouwelingen.
Bij nader inzien is het begrijpelijk dat VVD-premier Mark Rutte vanaf 2012 coalities vormde met steun van links. Wie bestuur voorrang geeft boven volksvertegenwoordiging, wenst stabiele partners.