Verkiezingen 2023 Blijf op de hoogte van de politieke situatie in Nederland, waar de kiezers op 22 november naar de stembus gaan
Nederlandse verkiezingen 2023. Wat is het verhaal en waarom doet het ertoe?
De Nederlandse kiezers brachten op 22 november hun stem uit tijdens een vervroegde parlementsverkiezingen, uitgeschreven na de ineenstorting in juli van de vertrekkende coalitieregering onder leiding van Mark Rutte, de tweede langstzittende leider van de EU, na de Hongaarse Viktor Orbán.
De slimme liberaal-conservatief , sinds 2010 een vaste waarde op EU-topconferenties, slaagde er niet in de ‘onoverbrugbare meningsverschillen’ in zijn fragiele vierpartijencoalitie over het migratiebeleid te overwinnen – en kondigde kort na zijn aftreden aan dat hij de nationale politiek zou opgeven.
Het vertrek van de grote overlever van het Nederlandse politieke toneel betekent dat Nederland voor het eerst in ruim dertien jaar en vier verschillende coalitieregeringen een nieuwe leider krijgt. Wie dat precies zal zijn, is echter moeilijk te zeggen.
Drie partijen – Rutte’s Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD), een alliantie van Groen-Labour (GL/PvdA) en Nieuw Sociaal Contract (NSC), een gloednieuwe partij onder leiding van een populair voormalig christen-democratisch parlementslid – strijden om de voorsprong in de peilingen .
Geen enkele regering lijkt echter waarschijnlijk meer dan 20% van de stemmen te zullen halen, en zoals altijd zal de volgende Nederlandse regering – steevast een invloedrijke speler op het Europese en internationale toneel – pas opkomen na coalitieonderhandelingen die wel eens maanden zouden kunnen duren.
Wat is het politieke landschap en hoe werkt het systeem?
Er zijn 150 Kamerleden in het Nederlandse parlement, wat betekent dat een regering 76 zetels nodig heeft om een meerderheid te vormen. Geen enkele partij lukt dit ooit en Nederland wordt al meer dan een eeuw bestuurd door coalities.
Het parlement wordt elke vier jaar (of eerder als regeringen vallen) gekozen door evenredige vertegenwoordiging, gebaseerd op een goedgekeurde kandidatenlijst in één landelijk kiesdistrict: elke partij die 0,67% van de stemmen behaalt, is verzekerd van een zetel.
Afwisselend met de Tweede Kamer worden ook de 75 leden van de Senaat elke vier jaar gekozen door de twaalf provinciale raden van Nederland. Een regering moet de steun van de meerderheid in het Hogerhuis kunnen verwerven om nieuwe wetgeving aan te kunnen nemen.
De Nederlandse politiek is de afgelopen decennia gekenmerkt door een scherpe daling van de steun voor de historische regeringspartijen van centrumrechts en links, wier aandeel van de stemmen is gekrompen van ruim 80% in de jaren tachtig tot iets meer dan 40% nu.
Dit is een trend die in heel Europa zichtbaar is . In Nederland gaat dit gepaard met een spectaculaire proliferatie van kleinere partijen: twintig partijen zijn vertegenwoordigd in het vertrekkende parlement, 26 zijn dit keer kandidaat en maximaal 18 kunnen minstens één zetel behalen.
Wie is er actief en wat zijn hun platforms?
De marktgerichte, sociaal-liberale VVD-partij van Rutte wordt nu geleid door de aftredende minister van Justitie, Dilan Yesilgöz-Zegerius, die als kindvluchteling naar Nederland kwam, maar de immigratie wil terugdringen en de eerste vrouwelijke premier van het land wil worden.
De VVD wil een vluchtelingensysteem met twee niveaus invoeren, het permanente verblijfsvergunning afschaffen, het staatsburgerschap pas na tien jaar toestaan, de huurprijzen terugdringen en de particuliere woningbouw stimuleren. In tegenstelling tot andere grote partijen heeft het een coalitie met extreemrechts niet uitgesloten.
De drie maanden oude NSC wordt geleid door Pieter Omtzigt, een voormalig christen-democratisch parlementslid dat vooral bekend staat vanwege het vellen van de regering van Rutte in 2021 vanwege een kinderbijslagschandaal . Hij heeft geweigerd te zeggen of hij premier zou worden als zijn partij wint.
Omtzigt richt zich op ‘goed bestuur’ en ‘anders politiek bedrijven’. Hij streeft ernaar de immigratie te verminderen, de belastingen te hervormen en de financiële zekerheid voor gezinnen met lage inkomens te verbeteren, en heeft gezegd dat hij een coalitie zou kunnen vormen met de andere twee grote partijen, maar niet met extreemrechts.
De linkse GL/PvdA-alliantie tussen de PvdA en de ecologen van GroenLinks wordt geleid door Frans Timmermans , een voormalige EU-zwaargewicht die heeft beloofd het vertrouwen in de politiek te herstellen en een duurzamere toekomst en een sterker Europa op te bouwen.
Het beleid omvat onder meer het verhogen van het minimumloon en de inkomenssteun, het verhogen van de belastingen voor grote bedrijven en hoogverdieners, het investeren in schone energie en isolatie, het vormen van ‘burgerraden’, het beperken van de huurprijzen en het stimuleren van sociale huisvesting.
Verschillende kleinere partijen met eerdere coalitie-ervaring zouden deel kunnen uitmaken van een uiteindelijke links- of rechts-neigende coalitie, waaronder de Christen-Democraten (CDA), de liberaal-progressieve D66 en de Bijbel-bashing Christelijke Unie (CU).
Er zijn belangenpartijen in overvloed, onder meer voor dieren (PvdD) en gepensioneerden (50+), maar er zijn nog twee andere belangrijke spelers om in de gaten te houden. De extreemrechtse, anti-islamitische Partij voor de Vrijheid (PVV) van Geert Wilders scoort altijd goed, maar is tot nu toe buitengesloten van coalities.
En de populistische Boeren-Citizen Beweging (BBB) zou van cruciaal belang kunnen zijn. De in 2020 opgerichte boerengezinde BBB surfte op een golf van woede op het platteland over het groene beleid van de overheid en behaalde dit jaar een onwaarschijnlijke primeur bij de provinciale verkiezingen .
Hoewel het verwachte stemaandeel sindsdien is gekelderd van 22% naar 6%, bleef de partij door de prestaties in maart de grootste partij in de senaat – en dus van aanzienlijk belang als waardevolle coalitiepartner, of op zijn minst als bondgenoot.
Wat zijn de problemen?
De laatste regering viel vanwege een wetsvoorstel om het aantal asielzoekers terug te dringen, en immigratie – inclusief buitenlandse werknemers – blijft een belangrijk probleem, net als de Nederlandse huizencrisis: uit onderzoek in opdracht van de overheid blijkt dat het land 390.000 huizen mist.
De groene transitie – en wie daarvoor gaat betalen – staat ook hoog op de agenda te midden van verhitte discussies in de op één na grootste landbouwexporteur ter wereld, vooral over de manier waarop de illegale stikstofuitstoot kan worden gehalveerd en tegen welke datum.
Overheidsschandalen – vertragingen bij de compensatie van slachtoffers van de aardbeving die boven het enorme Groningse gasveld wonen ; Twintigduizend gezinnen die ten onrechte worden beschuldigd van kinderbijslagfraude, vaak op basis van etniciteit , hebben ook het vertrouwen in de politiek op de voorgrond gezet.
Wat gebeurt er na de stemming?
Gezien de sterk gefragmenteerde staat van de Nederlandse politiek is welke coalities mogelijk zijn net zo belangrijk als wie er daadwerkelijk wint. Kamerleden benoemen eerst een informateur, die de partijen peilt en mogelijke allianties identificeert.
Zodra er een levensvatbare coalitie is gevonden, begint een formateur – meestal het hoofd van de grootste partij – te onderhandelen en het formele regeerakkoord op te stellen. De vorige keer duurde het hele proces een recordtijd van 271 dagen .
Hoe zal de nieuwe regering er eigenlijk uitzien?
Het is eerlijk gezegd voor iedereen een raadsel.
Veel zal afhangen van wie als eerste klaar is. Opiniepeilingsgemiddelden schatten de NSC momenteel op ongeveer 19%, een fractie hoger dan de VVD met 18%, terwijl de GL/PvdA-alliantie net daarachter staat met 16%. Gezien de foutmarges zijn de drie feitelijk nek-aan-nek.
De extreemrechtse PVV van Wilders staat op 12% en de BBB op 6%, gevolgd door D66 op 5%, het CDA, de PvdD, de extreemlinkse Socialistische Partij (SP) en het extreemrechtse Forum voor Democratie (FvD) allemaal op ongeveer 3%, en de anderen komen achteraan.
Eén mogelijkheid is een rechtstreekse gelijkspel tussen de grootste partijen, wat waarschijnlijker wordt geacht als de GL-PvdA wint, maar misschien minder in het geval van een overwinning van de VVD of de NSC.
Als de VVD als eerste eindigt, zien experts een waarschijnlijke constellatie waartoe ook de NSC en de BBB behoren. Opiniepeilingen suggereren dat dit een minderheidsregering zou zijn, maar die zou een leveringsovereenkomst met Wilders kunnen sluiten en een paar kleine partijen in de senaat kunnen strikken.
Als de NSC wint, zou ze Wilders willen buitensluiten, waardoor er een potentiële zespartijenconstellatie zou ontstaan met de VVD, BBB, CDA en een paar kleinere partijen, waardoor het de kleinste meerderheid van 76 zetels zou kunnen bereiken.