En Rutte? Die blijft maar lachen

Opgewekt liet Rutte zijn vierde kabinet vallen. Zijn kompas is afgesteld op macht en hij moet in de afgelopen weken hebben ingeschat dat een val nu het meest opportuun is. Daarmee stranden alle grote ambities van Rutte IV, al wist minister Rob Jetten op de valreep zijn klimaatfonds door de Kamer te loodsen.

Afgelopen donderdag was de laatste dag van het parlementaire jaar en het einde van Rutte. Nou is dat altijd een vreemde dag, maar dit keer ontstonden er parallelle werelden. In de Tweede Kamer waren coalitiepolitici druk doende om steun te vergaren voor laatste stemmingen. Ze onderhandelden tot het bittere eind in achterkamertjes over amendementen, moties en wetten – een lijst van twintig kantjes. Op die lijst zag je gedurende de dag soms cruciale wetten opschuiven, nog iétsje verder de dag in, omdat er nog geen compromis was bereikt.

Terwijl het orkest driftig doorspeelde, zonk verderop het schip. En de kapitein had zelf besloten het tot zinken te brengen.

Op de woensdagavond daarvoor werd er in Den Haag nog geschamperd door coalitiegenoten dat de VVD druk bezig was met het optuigen van een stukje theater. Ook de parlementaire pers aarzelde toen vanuit liberaal-conservatieve kring steeds driftiger werd aangekondigd dat een kabinetsberaad dat al dagenlang stond ingepland plots tot ‘crisis’ werd verheven. Oh ja, bekende truc, dachten coalitiegenoten én journalisten. Ze gaan nu even heel hard in de bus blazen om vervolgens te verzuchten dat ze hard hebben gevochten.

De terughoudendheid om mee te gaan in een crisissfeer was terug te zien in hoe coalitiegenoten van Rutte arriveerden op zijn ministerie die woensdagavond. Stuk voor stuk ontkenden of bagatelliseerden ze de crisissfeer, ondertussen pookte de VVD het vuur verder op. Leden uit de partijtop lieten weten dat de ‘ultieme consequentie’ van een kabinetsval tot de mogelijkheden behoorde. Eenmaal aan de onderhandelingstafel bleek de stemming daadwerkelijk grimmig.

Mark Rutte legde onmogelijke eisen op tafel. Het principe waar Rutte IV op strandt, is een principiële keuze om het aantal kinderen uit oorlogsgebieden dat naar Nederland wil komen te beperken. Iets waarvan hij zeker wist dat de ChristenUnie en D66 het moreel en partijpolitiek nooit zouden kunnen dragen. Van de aimabele mannetjesmaker die gelooft dat de kunst van politiek bedrijven schuilt in ‘wheelen en dealen’ was niets meer over. Hij zette zijn samenwerkingspartner tegen de muur en liet ze kiezen: my way or the highway.

Einde tijdperk TEFLON Mark Rutte

Het is onmogelijk om daar geen kwade opzet in te zien, dan wíl je vallen. Na die eerste crisisnacht was de stemming in Den Haag gekanteld. Zij die nog hadden geschamperd dat de liberaal-conservatieven blufpoker speelden, was het lachen vergaan. Bewindslieden van andere partijen begonnen rekening te houden met een val en annuleerden alvast werkbezoeken. Iedereen zette zich schrap.

Bij de ChristenUnie hadden ze aan het begin van de week al eventjes nattigheid gevoeld en ook de kring rondom D66-leider Sigrid Kaag had toen al een voorgevoel. En dat arme CDA? Dat bleek tot op het allerlaatste moment in verwarring te verkeren. Het ultieme scenario – het kabinet opblazen – was door de christendemocraten het afgelopen jaar een paar keer aarzelend overwogen, maar nooit echt omarmd.

Dat Rutte dat nu zo rücksichtslos wél deed, kwam als een schok. Al maandenlang had in coalitiekringen de analyse geklonken: als dit kabinet valt, dan moet je het op je eigen thema doen. Voor D66 zou dat klimaat geweest zijn, voor het CDA landbouw en stikstof en voor de VVD asiel en migratie.

Nadat op de laatste Kamerdag het besef bij iedereen was ingedaald dat de meest machtsgeoriënteerde politicus van Den Haag tot zulke keuzes in staat was, bleek Rutte zelf alweer een stap verder. De destructieve kapitein die zich op de nacht van woensdag op donderdag nog zo bruut had gedragen, bleek een dag later alweer van gedaante veranderd. Hij toonde zich goedlachs. Vrolijk liep hij de VVD-gang door. ‘Zal ik iets vertellen, iets leuks?’ zei hij tegen Nieuwsuur. Hij stak een nietszeggend betoog af over de liften in het tijdelijke Tweede Kamergebouw. ‘Ik wens u een fantastische nacht, tot later!’

De reden dat de premier die zich de afgelopen maanden juist zo vaak op chagrijn had laten betrappen nu zo goedlachs was? Iedereen speelde zijn spel. In zijn zelf opgetuigde theater mocht hij de hoofdrol vervullen. Eigenlijk zoals hij nog niet zolang tegen boezemvriend Jort Kelder opbiechtte in een radio-interview toen ze spraken over hoe je campagne voert: ‘Je gebruikt elkaar allemaal als zwarte achtergrond om jouw avondjurk te laten uitkomen. Dat is natuurlijk wat je doet. Iedereen maakt een zwarte achtergrond van de ander om zelf te schitteren.’

Hoe diep zwart die achtergrond eruit zag bleek na vele uren onderhandelen, toen Sigrid Kaag, Carola Schouten en Wopke Hoekstra om half twee ’s nachts het crisisoverleg verlieten. Zonder uitzondering keken ze somber, ze maakten zich zichtbaar zorgen om het voortbestaan van dit landsbestuur. De premier zelf had daar geen last van. Toen hij naar buiten stapte en journalisten vroegen waarom hij als enige zo vrolijk was, antwoordde hij: ‘Ik ben blij om jullie hier allemaal te zien.’ Hij maakte grapjes, toonde zich zijn speelse zelf.

Je kon niet anders dan denken aan dat ene citaat dat onlangs in NRC stond. De afzwaaiende toplobbyist en senator Niek Jan van Kesteren vergeleek in een afscheidsinterview Ruud Lubbers en Mark Rutte en merkte daarbij op dat ze een ‘rücksichtslose machtsoriëntatie’ deelden. Maar op een zeer wezenlijk punt leken de twee langstzittende premiers van dit land niet op elkaar: ‘Het verschil tussen de twee is dat Lubbers zich de dingen aantrok, eronder leed. Rutte heeft dat helemaal niet.’

Aan die conclusie kon je op de valreep van dit politieke jaar niet ontkomen. Rutte wil regeren, koste wat het kost. Zowaar hij een kompas heeft, is het afgesteld op macht. Hij moet in de afgelopen weken hebben getaxeerd dat ondanks grote opgaven een val nu het meest opportuun is. In de blessuretijd die nog rest, kan hij nog iets langer regeren, niemand twijfelt eraan dat hij de VVD blijft leiden.

Niet vergeten mag worden dat hij bij de laatste verkiezingen van maart dit jaar meedeed met de belofte ‘doen wat nodig is’. Hij bracht geen plannen of ideeën in stelling, maar slechts een inspanningsbelofte om de boel op de rails te houden. Die zeer recente belofte breekt hij nu.

Dat heeft ook te maken met een interne verandering binnen zijn partij. De VVD lijdt al jarenlang aan ideeënarmoede en sinds een jaar worstelt de partij opzichtig met de vraag of ‘kleur op de wangen’ niet belangrijker is dan het overeind houden van het landsbestuur. Die kleur op de wangen komt met een gigantische prijs.

Van al zijn kabinetten was dit zonder twijfel het meest ambitieuze. Het wilde de klimaatcrisis, de stikstofcrisis, de wooncrisis en tal van andere crises aanpakken. En dat niet alleen: het wilde het vertrouwen in de politiek zelf herstellen. Er was geld, er waren plannen en talloze bewindspersonen om daar gestalte aan te geven. Het is vaker opgemerkt: Sigrid Kaag won de formatie inhoudelijk, maar verloor de beeldbepalende strijd om de poppetjes en machtsvorming. Ze was akkoord gegaan met een centrumrechts kabinet dat centrumlinks beleid zou gaan uitvoeren.

Die bom die vanaf begin af aan zat verweven in dit kabinet explodeerde. Al die papieren beloftes hebben in veel gevallen nog niet eens de Kamer gehaald. Of nou ja, helemaal niets? Wie tijdens het zinken van het schip door de Tweede Kamer liep kon zien hoe met name D66’ers probeerden te redden wat er nog te redden viel. Rob Jetten had als klimaatminister haast toen hij aantrad. Afgelopen dinsdag geraakte zijn klimaatwet door de senaat en op de allerlaatste stemmingsdag van de Tweede Kamer kwam zijn fonds van 35 miljard euro in stemming.

Tussen de overleggen over het in stand houden van het kabinet onderhandelde hij op eigen titel eindeloos met PvdA en GroenLinks om hen te overtuigen om dat klimaatfonds veilig te stellen. Zij dreigden de wet niet te steunen en met een nakende kabinetscrisis kwam daar nóg een dreiging bij. Wat als het kabinet zou vallen nog vóór de stemming? De optimistische inschatting was dat het dan alsnog zou lukken, ‘maar je weet het nooit zeker’.

Zeven minuten voor het indienen van amendementen en moties werden de laatste stukken ingediend en stelde Jetten het klimaatfonds veilig. Vele uren later – het kabinet viel nog niet – werd het door de Tweede Kamer aangenomen. Op die manier werd op de valreep een belangrijke kabinetsbelofte binnengehaald.

Zo bezien moet je concluderen dat van de grote dossiers die de coalitiepartners de afgelopen maanden plaagden (CDA en landbouw, VVD en asiel, D66 en klimaat), vooral de partij van Kaag tevreden terug mag kijken. Zij hebben inhoudelijk op de valreep een slag gewonnen, al zullen ze daar bij een aanstaande stembusgang waarschijnlijk niet voor beloond worden.

Het zinkende schip van Rutte IV kent weinig reddingsbootjes: D66 en vooral het CDA vrezen weg te zinken in een peilloze diepte.

En Rutte? Die blijft maar lachen.