Het vertrek van Mark Rutte zet hier alles op zijn kop

Rutte was de voorbije jaren de lijm van een steeds verder krimpend veld van middenpartijen geworden, die allemaal noodgedwongen zijn pragmatische koers bleven volgen om radicalere partijen op de oppositiebanken te houden.

Deze strategie lukte relatief goed, maar de ruime overwinning van de BoerBurgerBeweging (BBB) op Rutte in de Provincie- en Eerste Kamer-verkiezingen afgelopen maart schudde de politieke kaarten helemaal door elkaar. De coalitiepartners van VVD, CDA, D66 en CU konden niet meer door één deur. Volgens Klok was er binnen de coalitie zelfs sprake van een “steeds giftiger dynamiek”, mede onder druk van slechte peilingen.

Dit luidt nu ook het vertrek in van andere kopstukken zoals Wopke Hoekstra (CDA), Carola Schouten (ChristenUnie) en vicepremier Sigrid Kaag (D66), die laatste moegetergd na persoonlijke bedreigingen vanuit rechts-radicale hoek. Dit was een symptoom voor de verharding van de Nederlandse samenleving tijdens de Rutte-jaren.

Wie komt er na Mark Rutte?

mocro­maf­fia

Peter Vandermeersch maakte het mee als hoofdredacteur van NRC (2010-2019): “Je hebt echt heel veel politiek geweld gehad in Nederland, van het corona- en boerenprotest tot de dreigingen aan het adres van Kaag, die iemand met een brandende fakkel voor haar huis kreeg. Haar dochters waren bang geworden dat hun moeder hetzelfde ging overkomen als oud-minister Els Borst, in 2014 vermoord.

Dat is toch niet niks. Je kan ook voor of tegen Geert Wilders (PVV) zijn, maar ook die man slaapt al meer dan twintig jaar in een safehouse, en wordt dag en nacht bewaakt. Dan is er ook de dreiging van de mocro­maf­fia tegen journalisten. Kijk naar wat er met Peter R. de Vries gebeurde. Dit is ons buurland, en het staat nu mijlenver van dat verdraagzaam gidsland uit de jaren negentig. In de Rutte-jaren is het karakter van het land veel veranderd.”

Een nieuwe generatie politici moet nu de steven wenden. Maar zorgt dit ook voor een terugkeer van een ideeënstrijd onder middenpartijen die de scherpe flanken afvijlt? “De hoop is er in ieder geval wel”, zegt Klok. “Je krijgt op links nu GroenLinks en PvdA die samen één lijst vormen. Als zij er in slagen het debat naar zich toe te trekken, dan denk ik dat er meer ideeënstrijd zal ontstaan. Als zij hartstochtelijk een groene politiek bepleiten, zal dat een inhoudelijke tegenreactie uitlokken bij de andere partijen. Zeker weet je natuurlijk nooit.”

Frans Timmermans

Veel hangt af wie de nieuwe vertolkers worden. Bij PvdA/GroenLinks is de kans groot dat ze EU-vice-commissievoorzitter Frans Timmermans naar voor schuiven, de verpersoonlijking van het Europees klimaatbeleid. “De vraag is wel of Timmermans zijn machtige positie in Brussel zou opgeven voor het risico om fractieleider te worden van een middelgrote oppositiepartij”, zegt politicoloog Roderik Rekker van de Radboud Universiteit. “Daarom zullen ze wellicht een andere lijsttrekker aanduiden en hem als kandidaat-premier.”

De VVD kiest met Dilan Yesilgöz-Zegerius alvast opnieuw voor een uitgesproken rechtsere koers, want voor Ruttes achterban was diens laatste coalitieakkoord te links. Klok: “Verwacht wordt dat ze in haar campagne hard inzet op migratie en criminaliteit, wat ze goed kan verwoorden, want ze voerde daar als justitieminister al stevige gevechten over.”

De vraag is dan wel of Wilders niet van dit soort agendasetting profiteert? Klok: “Moeilijk te voorspellen. Je ziet nu dat Wilders zich net gematigder opstelt omdat hij met Caroline van der Plas van de BBB een populistische concurrent krijgt die eigenlijk een veel mildere toon aanslaat en zo ook veel stemmen binnen haalt. Het kan zijn dat Wilders daaruit besluit dat de mensen uiteindelijk dat harde geluid niet willen.”

Woningnood

Ook volgens politicologe en populisme-experte Sarah de Lange (UvA) wordt het voor Wilders uitkijken of campagnes van de middenpartijen op zijn vertrouwde thema’s focussen, zoals migratie, of ‘brood- en boter’-thema’s op de agenda zetten, zoals de groeiende armoede en de grote woningnood. Wellicht rekent Wilders er nu al op dat zijn oud-partij VVD opnieuw rechtser wordt en hij met hen – al dan niet in combinatie met de BBB – een coalitie kan vormen.

De Lange: “Wat Wilders al zeker niet meer kan doen, is focussen op zijn verzet tegen de ‘gevestigde macht’, want de huidige kopstukken vertrekken”, zegt ze. “Nieuwe politici gaan het over een nieuw elan en verandering hebben.”

Een van de stemmen die zo nog kan gaan wegen, wordt mogelijk het populaire Kamerlid Pieter Omtzigt, die in 2021 door interne onenigheid het CDA vaarwel zegde en niet van plan lijkt terug te keren naar zijn oude stal. Ook weigert hij zich bij de BBB aan te sluiten.

Pas binnen enkele weken bepaalt hij of hij met een eigen partij aan de verkiezingen meedoet, volgens Klok toch een ‘serieuze mogelijkheid’. “Omtzigt heeft een heel goed verhaal, namelijk dat Nederland slecht bestuurd wordt. Alleen was Rutte daar het symbool van en nu die van het toneel verdwijnt, is hij ook wel zijn natuurlijke tegenstander kwijt. Dat kan het weleens moeilijk maken om zich nog tussen de anderen te wurmen.”

Fragmentatie

Politicoloog Rekker geeft Omtzigt wel kansen maar wijst ook op het risico van nog méér fragmentatie in de Nederlandse politiek. “We hebben al heel veel kleine partijen. De man die het bij elkaar wist te houden, Rutte, is er straks niet meer. Alles ligt open nu. De resetknop is ingedrukt. Het was hier nog nooit zo onvoorspelbaar. Dit verdeeld landschap en deze samenleving bijeenhouden wordt dé grote uitdaging. Nederland begint voor mij steeds meer op België te lijken.”

Vandermeersch is het daar mee eens, maar ziet ook verschillen. “Ik werd hoofdredacteur net toen Rutte premier werd met Wilders’ gedoogsteun. Van toen tot nu zag je fragmentatie en de ene populistische steekvlam na de ander, kijk maar naar Thierry Baudet. Net zoals in Vlaanderen stortten middenpartijen in elkaar. In Nederland kwam daarbij dat men ook gewoon was om een coalitie te maken met twee partijen.

Nu moest het plots met vier, terwijl wij federaal al veel langer gewoon zijn aan vier tot zes partijen. Nederland is eigenlijk een veel makkelijker land dan België om te besturen. Ik denk niet dat wij de Nederlanders lessen kunnen leren. Dit soort versnippering zie je nu in de hele EU. We gaan met zijn allen naar heel moeilijke jaren, met vast-losse coalities van oude middenpartijen en nieuwe bewegingen. Zo ben ik in Nederland heel benieuwd wat de BBB zal doen op 22 november.”

De partij van Caroline van der Plas profiteert nu het meest van deze de­con­fi­ture. Ze kiest volgens De Lange daarom bewust voor een ‘breed profiel’. “Naast haar stikstofprotest neemt ze nu ook rechtsere standpunten in over migratie maar is economisch linkser. Zo steunde ze met PvdA en GroenLinks een voorstel om lonen te verhogen. Er is soms wat overlap met de PVV, maar deze is toch veel nationalistischer over culturele vraagstukken.”

Stikstof

Klassieke middenpartijen die kiezers willen terughalen van de flanken, staan dan ook voor een complexe opdracht. Uit onderzoek van politiek socioloog Twan Huijsmans (UvA) blijkt het niet te gaan om een vermeende kloof tussen stad en platteland die ze zomaar even kunnen overbruggen.

Er is volgens hem eerder sprake van een kloof tussen hogere en lagere opgeleide Nederlanders, zowel in steden als de provincie. Er leeft ook vooral veel onvrede over allerlei geografische verdeelsleutels. De woede over het uitblijven van vergoedingen voor aardbevingsschade door de gaswinning in Groningen, wat Rutte niet kon regelen, is daar een sprekend voorbeeld van.

Huijsmans: “Dit soort plaatsgebonden ressentimenten leven nu nog sterker. Veel uitdagingen gaan over regionale verdelingsvraagstukken. Daarbij vloeien de klimaat-, stikstof- en woningennood samen. In welke gebieden gaan we CO₂-emissies of stikstof reduceren en op welke plekken bouwen we er dan vervolgens gelijk nieuwe huizen voor terug?”

Lokale protesten

De moeilijkste pijler van de regionale verdeelsleutels blijft het asielbeleid, waar het kabinet-Rutte IV eind vorige week over viel. Zo groeiden het aantal lokale protesten in dorpen als werd besloten dat er daar een asielopvang moet komen, soms erg fanatiek. Huijsmans: “Dit past in het beeld dat de politiek niet naar de regio kijkt en hun nationale problemen oplost door op de periferie af te wentelen. De spreidingswet waar de huidige regering mee bezig was, had moeten regelen dat asielzoekers moeten worden gespreid over heel Nederland. Nu wordt dit doorgeschoven naar de volgende regering.”

Deze zal volgens Vandermeersch eerst de brokken in de samenleving moeten lijmen. Misschien lukt dit met een positief verhaal dat het in Nederland eigenlijk nog zo slecht niet is. “Nederland blijft namelijk een van de rijkste landen ter wereld.

Verpauperde buurten zoals in Frankrijk, België of hier in Ierland zijn er niet in Nederland. Mensen krijgen er veel kansen. Toch heerst er een gevoel dat het slecht gaat, waardoor het debat verhardde. In mijn ogen is er nog altijd een grote tegenstelling tussen wat Nederland is en de perceptie van haar inwoners. De nieuwe generatie politici moet een verzoenende toon vinden.”