Geert Wilders en het Europees radicaal-rechts populisme

Geert Wilders: hoe verkiezingsoverwinning in Nederland voor Partij voor de Vrijheid past in een breder beeld van Europees radicaal-rechts populisme.

De uitslag van de Nederlandse verkiezingen, waarin de Partij voor de Vrijheid van Geert Wilders als winnaar uit de bus kwam, hebben schokgolven door het politieke establishment gestuurd.

Voor het eerst in de Nederlandse geschiedenis is een extreemrechtse partij de grootste in het nationale parlement. Wilders is een excentrieke politicus die bekend staat om zijn opruiende retoriek. Hij pleit ervoor dat Nederland de Europese Unie verlaat en noemt de islam een ​​‘fascistische’ religie . In een proces uit 2016 werd hij schuldig bevonden aan het aanzetten tot discriminatie (maar kreeg geen straf voor het misdrijf).

Hoewel de opiniepeilingen in de aanloop naar de verkiezingen hadden gesuggereerd dat de Partij voor de Vrijheid de grootste partij zou kunnen worden, leek het erop dat zij praktisch nek aan nek draaide met de partijen van links en rechts. Maar de peilingen zaten er ver naast en Wilders behaalde uiteindelijk met een comfortabele marge de meeste zetels, ook al zal hij coalitiepartners moeten zoeken om een ​​regering te vormen.

Ook rechtse nieuwkomers, het Nieuwe Sociale Contract, deden het erg goed. Net als de Partij voor de Vrijheid ziet deze partij immigratie als een van de redenen voor problemen zoals de overbelaste openbare diensten in Nederland en het gebrek aan betaalbare woningen. Pieter Omtzigt, de leider van het Nieuwe Sociale Contract (en voormalig parlementslid voor de meer centrumrechtse Christen-Democratische Partij), heeft echter kritiek op enkele van de meer opruiende retoriek van Wilders.

Toch lijkt Omtzigt de meest waarschijnlijke kandidaat om een ​​coalitie te vormen met Wilders, samen met de voormalige partij van de inmiddels vertrokken premier Mark Rutte. Maar het zal nog enige tijd duren voordat duidelijk wordt of een dergelijke samenwerking haalbaar is. Coalitie is in Nederland eerder een werk van maanden dan van weken.

Deze gesprekken zullen des te complexer worden dankzij het persoonlijke profiel van Wilders. Hij heeft misschien wel het grootste aantal zetels, maar de controverse die hem al zoveel jaren omringt, zou hem toch kunnen uitsluiten van de rol van premier, zelfs als hij deel zou uitmaken van een regeringscoalitie.

Mocht er een coalitie gevormd worden, dan zullen onvermijdelijk vragen over de plaats van Nederland in de EU op de voorgrond treden. Wilders wil een referendum in Brexit-stijl en zelfs als dit niet werkelijkheid wordt, kunnen we van hem verwachten dat hij een meer eurosceptisch standpunt zal innemen tegenover elke regering waarin hij deelneemt.

Dit kan aanzienlijke gevolgen hebben voor de EU. Zelfs als extreemrechtse partijen in Europa van mening verschillen over de kwestie van de exit, zijn ze het erover eens om de EU om te vormen tot een meer intergouvernementeel orgaan, dat de macht van Brussel wegneemt.

Een voorbeeld uit Italië

Wilders zal zich bewust zijn van hoe de Italiaanse verkiezingen vorig jaar zijn verlopen voor de Italiaanse premier Giorgia Meloni, met wie hij een zekere ideologische affiniteit deelt. Meloni’s radicaal-rechtse Broeders van Italië kwamen naar voren als de sterkste kracht bij de verkiezingen van 2022 en vormden een coalitie met andere rechtse en extreemrechtse partijen.

Net als Wilders werd Meloni gezien als een politieke buitenstaander en heeft hij immigratie lange tijd centraal gesteld in het politieke debat. Maar sinds ze aan de macht kwam, moest haar sterke anti-immigratieretoriek worden afgezwakt. Ze werd al snel geconfronteerd met oproepen uit het bedrijfsleven om het tekort aan arbeidskrachten in Italië aan te pakken, wat inhield dat er vergunningen moesten worden verleend aan arbeidsmigranten.

In mijn boek Political Entrepreneurs , geschreven in samenwerking met Sara Hobolt van de London School of Economics, laten we zien dat regeren politieke partijen verandert. Het is relatief makkelijk om vanaf de zijlijn te klagen, maar binnen de overheid zijn partijen verantwoordelijk voor het beleid. Ze moeten beslissingen nemen, belangen afwegen – en kunnen geld maar één keer uitgeven. Meloni verloor, net als de leiders van zoveel andere populistische partijen, snel haar scherpte toen zij de leiding kreeg.

Het meest opvallende voor Wilders was dat de Broeders van Italië tijdens de verkiezingen ook met een eurosceptische toon campagne hadden gevoerd, maar nu zelfs op het gebied van immigratie in de pas lopen met Brussel. Meloni heeft zelfs laten zien dat ze nauw verbonden is met de voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen.

Dat gezegd hebbende biedt de Italiaanse ervaring ook nog een ander voorbeeld dat Wilders wellicht aantrekkelijk vindt. Uit ons onderzoek hebben we ontdekt dat partijen die populair zijn geworden door zich te verzetten tegen de bestaande politiek er soms de voorkeur aan geven één voet binnen de regering te houden en één voet erbuiten. Dit is zeker het geval voor Matteo Salvini, leider van de Lega-partij en junior coalitiepartner van Meloni.

Salvini mist nooit een kans om zijn eigen profiel te versterken, zelfs als dit zijn regering in moeilijkheden brengt . Alleen een junior coalitiepartner kan met zulke capriolen wegkomen, omdat een premier met veel meer druk te maken krijgt. Wilders vindt het daarom misschien het handigst om het pad van Salvini te volgen in plaats van dat van Meloni.

Welke route hij ook kiest, als Wilders deel gaat uitmaken van een regering zullen de resultaten van deze verkiezingen zeker gevolgen hebben voor de Nederlandse betrekkingen met de rest van Europa.