De peilingen voor de Europese verkiezingen wijzen op winst voor rechts-conservatieven en -radicalen. Gevreesd wordt voor een ‘overname’ van het Europarlement en voor het einde van het Europese project. Maar is dat terecht?
Europese verkiezingen ‘Pardon, pardon. Mag ik binnenkomen?’ vraagt Mario Borghezio van de rechts-radicale Lega Nord in de deurpost van een coupé van de intercity Turijn-Milaan aan twee Nigeriaanse vrouwen. Het is 7 februari 1999, een paar maanden voor de Europese verkiezingen. De vrouwen schuiven opzij en met zijn ronde lichaam wringt hij zich door de krappe deuropening. Binnen is al een partijgenote aan het schoonmaken.
Met doekjes en schoonmaakmiddel veegt ze ijverig de bruinleren bankjes schoon, terwijl de Afrikaanse dames toekijken. Borghezio inspecteert het deurraampje en spuit er Glassex op. Een van de zwarte vrouwen vraagt hem waarom hij dit doet. ‘U gedraagt zich niet als een man!’ zegt ze, terwijl ze hem de deur wijst. Borghezio: ‘Ik gedraag me als een beschaafd persoon en ik wil geen smerigheid in de treinen van het spoorbedrijf van de Italiaanse staat’, doelend op de prostitutie die plaatsvindt op dit intercity-traject.
In de gang komt plots een Afrikaanse man met gouden kettingen aanlopen om de Lega Nord-mensen hardhandig te verwijderen. Bij de deur ontstaat een handgemeen met de twee lijfwachten van Borghezio, zo meldt de krant La Repubblica later. Zijn vrijwilligers verklaren dat deze Afrikaan ‘een pooier’ is.
Intussen is de politicus uit de coupé gestapt om naar een ander deel van het rijtuig lopen. Hij wil ook ‘illegale Afrikanen in de trein’ aangeven bij de autoriteiten. ‘En we moeten de Nigeriaanse hoeren opruimen,’ zegt Borghezio, die voor de Lega Nord verkozen hoopt te worden in het Europees Parlement. Dat lukt hem in juni 1999 net niet, maar na verloop van tijd treedt hij alsnog toe als een partijgenoot ermee ophoudt.
Deze ongemakkelijke verkiezingsstunt van Lega Nord (thans ‘Lega’) is kenmerkend voor de uitingen van Europese rechts-nationalistische partijen: op de man af, geen blad voor de mond en aansluitend bij hun ideologie.
Wie de toespraken van PVV-leider Geert Wilders en de Hongaarse premier Viktor Orbán op de Conservative Political Action Conference in Boedapest van afgelopen april terugluistert, hoort in die zin weinig nieuws. Net als 25 jaar geleden zijn zij tegen meer Europa, voor behoud van de eigen waarden en cultuur, en voor het weren van migranten. Toch is er een verschil: ze vinden elkaar steeds beter in strategische allianties op Europees niveau.
GROEPSVORMING
Om te begrijpen waar rechts-radicalen anno 2024 in het Europees Parlement staan, moet je eerst in de geschiedenis duiken. Het Parlement wordt sinds 1979 rechtstreeks gekozen door de burgers en na elke verkiezingen worden in deze volksvertegenwoordiging politieke groepen gevormd.
Daarin zitten de fracties van nationale partijen die tot dezelfde politieke familie behoren. Om tot een groep te kunnen horen, zijn minimaal 23 parlementariërs uit ten minste vier verschillende lidstaten nodig. Jezelf aansluiten bij zo’n formatie is populair onder Europarlementariërs, want een groep krijgt meer budget en faciliteiten dan individuele parlementariërs.
Aan de uiterst rechtse kant van het Europarlement vinden we momenteel twee groepen: de Europese Conservatieven en Hervormers (ECR), met onder meer de rechts-conservatieve Poolse PiS, de rechts-nationalistische Zweden Democraten en het Fratelli d’Italia van de Italiaanse premier Georgia Meloni. En Identiteit en Democratie (ID), met onder andere het Vlaams Belang, de Deense Volkspartij, de Oostenrijkse FPÖ, de Duitse AfD en het Rassemblement National (RN) van Marine Le Pen. Ook Wilders’ PVV behoort hiertoe, maar zijn partij bezet momenteel geen Europese parlementszetels.
SALONFÄHIG EN RADICAALST
Rechts-radicale en nationalistische partijen in het Europees Parlement hebben elkaar daar altijd opgezocht. Sinds de jaren tachtig hebben partijen als het Front National (FN, de voorloper van het RN), de Duitse Republikaner, het Vlaams Blok (het latere Vlaams Belang) en de Oostenrijkse FPÖ geprobeerd samen te werken in wisselende verbanden, maar deze waren geen lang leven beschoren of niet effectief.
Uiteindelijk ligt de sleutel in handen van de christendemocraten, die naar verwachting opnieuw de grootste worden.
Gaandeweg ontwikkelden zich twee groepen aan de rechterzijde van het Parlement. Eén rondom de partij UKIP van de Britse populistische politicus Nigel Farage en één rond het FN van Jean-Marie Le Pen. In beide groepen waren er geregeld conflicten, meestal door politiek amateurisme of te grote ego’s die elkaar in de weg zaten. Daardoor kwamen ze onder druk te staan of vielen ze soms uiteen.
Na de Brexit en de Europese verkiezingen van 2019 kwamen de ECR en de ID-groep bovendrijven. In de ECR zitten vooral conservatieve en nationalistische partijen. De groep is qua stijl en taalgebruik het meest salonfähig, maar is het op de inhoud in veel gevallen met de ID-groep eens. Daarin zitten de zogenoemde radicaal-rechtse partijen. Hun discours is vaak harder en in veel gevallen ‘onder de gordel’. Hun standpunten zijn bekend: grenzen dicht, meer macht voor de lidstaten en van het Europarlement een overlegplatform zonder veel macht maken.
UITBREIDING
Een van de ID-leiders is Gerolf Annemans, een Vlaams Belang-kopstuk. Hij stelt dat er is geleerd uit het verleden. ‘Vanaf 2019 zijn we op kruissnelheid gekomen en nu zijn we zelfs een juicy bride geworden’, zegt Annemans, die vertelt dat de ID-groep met partijen uit de ECR-groep flirt. ‘Niemand weet of de ECR in haar huidige vorm blijft bestaan. Dat komt doordat de partij van Georgia Meloni overweegt over te steken naar de christendemocraten. Wij zullen als groep wel doorgaan en kunnen een stevig aanbod doen voor een grotere groep als Meloni uit de ECR vertrekt.’ Volgens hem vindt achter de schermen al ‘een gesprek’ plaats.
In tegenstelling tot de Tweede Kamer opereert het Europees Parlement met wisselende meerderheden. De Europese Commissie komt met voorstellen die worden uitonderhandeld met het Parlement en zo worden bijgestuurd. Wel moet de Commissie dan een meerderheid voor haar voorstellen achter zich krijgen. De ID-groep is daar op ingesteld en weet daarom wat het na de verkiezingen wil. ‘Wij hebben één eis en dat is dat Commissievoorzitter Ursula von der Leyen verdwijnt,’ zegt Annemans.
‘Als de christendemocratische EVP-groep daarmee akkoord gaat, dan valt met ons over alles te praten.’ Von der Leyen is volgens hem de personificatie van het Europa waar de ID-partijen zo tegen zijn. ‘Zij symboliseert het oude regime dat wij willen vervangen. Zij heeft ook alsmaar meer regels opgedrongen. Neem haar digital wallet, waarbij de EU in ieders telefoon informatie bijeen kan brengen. Paspoort, bankpasjes, alles wordt straks Europees gecentraliseerd. Dat is een vorm van controle naar Chinees model.’
‘MARINISME’
‘Partijen als de onze groeien uit hun provocatietijd en richten ons meer op de middenkiezer’, aldus Annemans. ‘Marine Le Pen heeft haar partij op die manier omgevormd. Zij heeft de boel gekuist door skinheads en extremisten weg te sturen. Ik noem dat Marinisme, iets wat wij allemaal moeten leren en doen.’
Toch was de ID-groep sinds 2019 niet vrij van ongelukken. Europarlementariër Marcel de Graaff stapte over van PVV naar FvD en omarmde de complottheorieën van die partij. Wilders stond toe dat hij in de ID-groep bleef, maar toen hij na de Russische inval in Oekraïne felicitatie-tweets aan Poetin stuurde, zette Annemans hem uit de groep. Wij willen namelijk niet in de pro-Russische hoek terechtkomen.’
De ID-partijen beweren niet pro-Russisch te zijn, maar in het verleden gingen Marine Le Pen en Geert Wilders in Moskou op bezoek. Ook sloot de FPÖ een akkoord met de partij van Vladimir Poetin. Annemans: ‘Voor de oorlog was de Ostpolitik in het westen gewoon en hebben wij die op onze manier ook gevolgd, maar sinds de oorlog konden wij niet solidair blijven.’
INVLOED UITOEFENEN
De vraag is of de ID-partijen na de verkiezingen zaken voor elkaar kunnen krijgen in het Parlement. Volgens EU-kenner en journalist Bert van Slooten hangt dat ervan af. ‘Ze hebben beter in de gaten hoe je dingen kunt tegenhouden en dat je daar steun voor nodig hebt. Die steun kun je ook wel eens bij de christendemocraten halen. Op het moment dat dit soort bewegingen het slim speelt, kunnen ze invloed uitoefenen.’ De ID-groep is een eerste serieuze poging om met allerlei nationalistische partijen een politieke vuist te maken.
Rechts-radicale partijen van de ID staan er in de peilingen erg goed voor, benadrukt Van Slooten. ‘Van de 720 te verdelen zetels kunnen ze er rond de 86 pakken.’ Volgens kiezersonderzoeken wordt ID de vierde groep in het Parlement. Op één komen de christendemocraten, gevolgd door de sociaaldemocraten en liberalen. ‘De christendemocraten krijgen straks de mogelijkheid om ook over hun rechterschouder te kijken en met ID en ECR samen te werken’, aldus Van Sloten.
‘De ID-partijen zullen groei laten zien en de ECR, als Meloni aan boord blijft, wordt nog steviger. In dat geval kan Orbán als een soort primus inter pares boven rechts Europa gaan hangen.’
De christendemocratische EVP-groep zal waarschijnlijk weer worden geleid door Manfred Weber, een rechtse CSU’er uit Beieren. ‘Hij is die groep naar rechts aan het slepen en er zitten straks ook nog meer rechtse partijen in. BBB en NSC komen erbij, en de partij van Meloni flirt met Weber. In die zin kunnen de christendemocraten straks vaker naar rechts kijken, zeker als ze bij de liberalen en sociaaldemocraten hun zin niet krijgen.’
ORBÁN BESLISSEND
Europacorrespondent Tijn Sadée kan de redenering van Van Slooten volgen, maar denkt niet dat Meloni’s partij de ECR-groep verruilt voor de EVP. Hij schreef onlangs het boek De clan van Orbán, dat gaat over ontwikkeling en handelswijze van de omstreden Hongaarse premier. Diens partij zat bij de EVP, maar is daar een paar jaar geleden uitgegooid, omdat er geen aansluiting meer was met de waarden van de christendemocratie.
Nu is Orbán in het Europarlement dakloos, maar daar komt straks snel verandering in. ‘Orbán zal zich waarschijnlijk aansluiten bij de ECR-groep, waar ook zijn Poolse vrienden van de conservatief-nationalistische PiS zitten. Met Meloni is hij eveneens goed bevriend.’ Sadée acht de kans groot dat Meloni’s partij in de ECR-groep blijft, omdat progressieve christendemocraten niet op haar neofascistische club zitten te wachten.
‘Orbán zal rond de tien zetels halen, wat veel is voor Hongarije. Het scenario zal voor hem zijn om aan blokvorming op rechts te doen. Hij stapt in de meer salonfähige ECR en zal van daaruit samenwerking zoeken met anderen op rechts.’ Uiteindelijk geldt de macht van het getal, aldus Sadée. ‘De ID-partijen zullen groei laten zien en de ECR, als Meloni aan boord blijft, wordt nog steviger. In dat geval kan Orbán als een soort primus inter pares boven rechts Europa gaan hangen en kan hij de EVP zijn kant op krijgen bij belangrijke parlementaire stemmingen, zeker als het gaat om migratie en de democratische rechtstaat.’
Het pas gesloten migratiepact zal onder leiding van Orbán onder druk komen te staan, meent Sadée. ‘Voor hem en andere rechts-radicalen gaat die deal niet ver genoeg. Het kan dan maar zo zijn dat het pact moet worden herzien in ruil voor hun steun.’
ANGST HEBBEN?
Bij grote winst van radicaal- en conservatief rechts tijdens de Europese verkiezingen is er volgens EU-kenner Van Slooten nog geen reden voor paniek, want het Parlement werkt met wisselende meerderheden. ‘We moeten vooral niet bang zijn, want Europa is ooit opgericht om met elkaar te praten en om te voorkomen dat er nieuwe oorlogen ontstaan. Dat betekent per definitie niet dat je het altijd met elkaar eens bent.’
Te lang hebben we gedacht dat we voor Europa als project moesten juichen, zegt Van Slooten. ‘Je kunt van Europa houden of je kunt het haten. Dat hoort er allemaal bij. Als je dat maar in het achterhoofd houdt, dan kun je dat nog beter doen dan elkaar de hersens in slaan op het slagveld.’
Sadée gaat uit van blokvorming over rechts met Orbán als spilfiguur. ‘Als dat gebeurt, staat het Parlement op zijn kop, want dan moeten de sociaaldemocraten, liberalen en groenen tegen dat blok gaan vechten. Tegelijkertijd zijn er daar nu al mensen die zeggen: kom maar op, we vechten het dan wel met twee blokken uit.’
Uiteindelijk ligt de sleutel in handen van de christendemocraten, die naar verwachting opnieuw de grootste worden. Volgens de peilingen halen zij samen met de ECR en ID-groep geen meerderheid. Als voorman Weber echter wil, kan hij straks met deze groepen achter de hand druk uitoefenen op de linkse groepen in het Europarlement.
Omdat zij willen voorkomen dat er besluiten over rechts worden genomen, kan Weber dan meer van hen eisen en dus ook meer voor zichzelf binnenhalen. Door de verwachte uitslag zal het Parlement dus niet op de hand zijn van conservatief en radicaal rechts, maar wel zal het minder voorspelbaar en politiek gezien spannender worden.