Brussel – Terwijl het Vlaams-nationalisme toeneemt, stijgen ook de vragen over de toekomst van de hoofdstad.
Van buitenaf lijkt de Brussel excursie niets anders dan een fietstocht op een ongewoon zonnige middag. Een gids leidt een tiental fietsers langs lommerrijke zijstraten in het noorden van de Belgische hoofdstad en wijst scholen, speeltuinen en openbaar vervoer richting het stadscentrum.
“Ik mis het om in een echte stad te zijn”, zegt een van de deelnemers, die nu in het nabijgelegen Mechelen woont maar elke dag naar Brussel pendelt.
Het uitje heeft ook een ander, uitdrukkelijk politiek doel. Gedeeltelijk gefinancierd door de Vlaamse regering in Brussel, is het een poging om Nederlandstaligen naar de overwegend Franstalige stad te lokken – onderdeel van een langlopend project om de Vlaamse belangen in de Belgische hoofdstad veilig te stellen.
“We promoten Brussel als een plek om te wonen en te werken”, zegt Ine Hendrickx, hoofd van Wonen in Brussel, zoals het initiatief heet. “Wij willen mensen stimuleren om in de stad te komen wonen of er te blijven.”
De strijd om Brussel woedt al decennia, zo niet eeuwen, tussen het Franstalige Brusselaar en het Vlaamse Brusselaar . Het risico bestaat dat deze opnieuw zal oplaaien na de nationale verkiezingen in juni, waarbij de extreemrechtse partij Vlaams Belang naar verwachting als grootste politieke kracht naar voren zal komen .
Vlaams Belangs president Tom Van Grieken heeft geen geheim gemaakt van zijn ambitie om Vlaanderen – het Nederlandstalige noorden van het land – af te scheiden van de rest van België om een onafhankelijke staat te vormen, wat zou leiden tot een verdeling van het land langs taalkundige lijnen.
“Wij geloven dat België een gedwongen huwelijk is”, zei Van Grieken afgelopen zomer tegen POLITICO. “Als een van hen wil scheiden, praten we dat als volwassenen uit. Als ze niet bij ons aan tafel willen komen, doen we dat eenzijdig.”
Er is echter één groot obstakel voor de ambitie van Van Grieken. Wat te doen met de Belgische hoofdstad, een voornamelijk Franstalige stad omringd door Vlaanderen?
“Het grote probleem en de grote vraag is Brussel”, zegt Vincent Laborderie, docent politieke wetenschappen aan de UCLouvain, de grootste Franstalige universiteit van België.
Taalkundige splitsing
De taalkundige kloof in België is minstens sinds de late middeleeuwen een bron van onenigheid geweest, toen een Franstalige aristocratie regeerde over een onrustige Vlaamse bevolking.
Brussel zelf werd gesticht als een klein Romeins fort aan de rivier de Zenne – of De Zenne rivier in het Nederlands, de dominante taal in de regio totdat het hertogdom Bourgondië in de 15e eeuw de controle overnam en het Frans introduceerde als de taal van de adel en het bestuur .
De verovering aan het einde van de 18e eeuw door Napoleon heeft de taal van Molière verder verankerd. Toen België in 1830 een onafhankelijke natie werd, domineerde een Franstalige middenklasse de hoofdstad. Bijna een eeuw lang bleef het Frans de dominante taal van het land, ook al spraken de meeste burgers alleen Nederlands, wat de kiem vormde voor een nationalistische tegenslag.
In het midden van de 20e eeuw werden de taalrechten uitgebreid en werden de verdeeldheid gecodificeerd. De autoriteiten gingen van deur tot deur om mensen te vragen welke taal ze spraken, en verdeelden het land vervolgens dienovereenkomstig: Vlaanderen in het noorden, Franstalig Wallonië in het zuiden en een kleine Duitstalige gemeenschap in het oosten.
Brussel, de hoofdstad, kreeg zijn eigen bijzondere status: officieel tweetalig maar de facto Franstalig – met overal omheen Nederlandstalige gemeenschappen.
De spanningen rond de taalkwestie doordringen de Belgische geschiedenis. En nergens is het gevoel van Vlaamse onvrede acuter dan als het om de hoofdstad gaat, waar slechts 15 procent van de bevolking Nederlands spreekt, een aantal dat blijft dalen.
“Tweehonderd jaar Belgische geschiedenis heeft de Nederlandse taal uit Brussel verdreven”, zegt Van Grieken van het Vlaams Belang.
Sven Gatz, minister in de Brusselse regering van de centristische partij Open Vlaamse Liberalen en Democraten, herinnert zich dat hij opgroeide in het noorden van de stad in de jaren zeventig toen het aantal Nederlandstaligen afnam.
“Er was een permanente spanning”, zei Gatz. “Elke interactie, contact, of het nu met de overheid, de gemeente of in een winkel was, was een peiling: spreken ze Nederlands, willen ze Nederlands spreken? Er waren elke dag veel micro-incidenten.”
In 2010 veroorzaakte een geschil over de taal een grote politieke crisis toen Alexander De Croo – destijds partijvoorzitter en nu premier – de regering ten val bracht vanwege meningsverschillen over politieke rechten voor Franstalige burgers buiten de hoofdstad. Vlaamse politieke partijen vreesden dat dit de Franstalige invloed in Vlaanderen zou versterken.
Het land bracht de daaropvolgende anderhalf jaar door zonder regering, terwijl talloze partijen streden om controle en kibbelden over bredere institutionele hervormingen.
De zaken liggen nu minder gevoelig, zei Laborderie. Het probleem werd opgelost en ‘niemand stierf’.
‘Herovering van de hoofdstad’
Naast de culturele gevoeligheden is er de kwestie van geld. Brussel is niet alleen het hart van de besluitvorming in de Europese Unie, het is ook een belangrijke economische motor voor het land. Het BBP per hoofd van de bevolking van de stad is hoger dan in Wallonië of Vlaanderen. Ruim 250.000 inwoners van Vlaanderen pendelen naar hun werk in Brussel.
“We mogen het economische aspect niet onderschatten”, zegt Jeroen Tiebout, lid van het Vlaams parlement en vertegenwoordiger van de partij Nieuwe Vlaamse Alliantie (N-VA), de dominante nationalistische kracht vóór de opkomst van het Vlaams Belang.
Nadat België langs taalkundige lijnen was geschetst, koos Wallonië de zuidelijke stad Namen als hoofdstad. Vlaanderen koos voor Brussel.
“Brussel is een stad met veel belangrijke bedrijven”, aldus Tiebout. “Het is het politieke hart van Vlaanderen, België en Europa.”
Naarmate het nationalisme als politieke kracht is gegroeid, zijn ook de pogingen van de Vlaamse regering om het kapitaal terug te nemen gegroeid, ook al tekeergaand tegen de losbandigheid en inefficiëntie ervan.
“Ze willen dat Brussel een deel van Vlaanderen blijft, er zijn uiteraard ook economische redenen, maar tegelijkertijd is er die haat-liefdeverhouding”, zegt Gatz, de liberale Brusselse minister.
In 1999 kondigde de Vlaamse regering aan dat zij ernaar streeft een derde van de Brusselaars te bereiken, veel meer dan de Nederlandstalige bevolking van de stad, met haar Vlaamstalige diensten: kinderdagverblijven, bibliotheken, gemeenschapscentra, theaters.
Scholen vormden een gebied met bijzondere nadruk; Brussel was verfranst door het onderwijssysteem, en hardcore nationalisten zagen het Nederlandse onderwijs als een manier om de stad voor hun gemeenschap te ‘heroveren’.
De investeringen in het onderwijs stroomden binnen en de Vlaamstalige scholen van de stad kregen de reputatie beter te zijn dan hun Franstalige leeftijdsgenoten, en trokken zowel migranten als zelfs kinderen uit Franstalige gezinnen aan.
Voetballer Romelu Lukaku werd een symbool van die inspanning. Geboren uit Congolese ouders, was hij te zien in een televisiedocumentaire genaamd ‘De School van Lukaku’, over een Nederlandstalige school in de Brusselse wijk Anderlecht.
Internationale stad
Wat er precies met Brussel zou gebeuren als België uiteen zou vallen, blijft een onderwerp van overwegend speculatief debat. Voorstellen variëren van een machtsdelingsovereenkomst tussen de Vlaamse en Franstalige gemeenschappen, tot de creatie van een onafhankelijke EU-hoofdstad met een status zoals die van Washington, DC, tot de opname van de stad in een van de twee grotere regio’s.
Wallonië zou aanspraak kunnen maken op de stad op basis van taalkundige en culturele gronden, terwijl Vlaanderen zijn geschiedenis en geografie zou kunnen benadrukken.
“Eigenlijk is de hoofdstad van Vlaanderen Brussel, en de hoofdstad van Wallonië Namen”, aldus Van Grieken. “Vlaanderen zou een eentalige republiek zijn met een tweetalige hoofdstad waar we de Franstalige rechten zullen respecteren.”
De waarheid is echter dat Brussel minder Vlaams wordt. Het percentage mensen dat Nederlands spreekt, daalt , zowel als moedertaal als als extra taal.
Wallonië zou aanspraak kunnen maken op de stad op basis van taalkundige en culturele gronden, terwijl Vlaanderen zijn geschiedenis en geografie zou kunnen benadrukken.
“Eigenlijk is de hoofdstad van Vlaanderen Brussel, en de hoofdstad van Wallonië Namen”, aldus Van Grieken. “Vlaanderen zou een eentalige republiek zijn met een tweetalige hoofdstad waar we de Franstalige rechten zullen respecteren.”
De waarheid is echter dat Brussel minder Vlaams wordt. Het percentage mensen dat Nederlands spreekt, daalt , zowel als moedertaal als als extra taal.
“De realiteit van Brussel is dat 60 procent van de inwoners niet in België geboren is”, zegt Laborderie, de politicoloog. “Onder de 40 procent die in België geboren is, heb je allemaal mensen van Marokkaanse of Turkse origine, voor wie het Vlaams-Franstalige conflict een beetje vreemd is.”
Ondanks al het politieke melodrama rond de Belgische hoofdstad kon het de inwoners van de stad steeds minder schelen. De meesten in de stad zien er geen tegenstrijdigheid in om zich burgers van Brussel, België en zelfs Europa te voelen.
Voor veel inwoners is het gevoel over het debat over de toekomst wellicht het best verwoord door de Brusselse popzangeres Angèle Van Laeken, de dochter van een Franstalige acteur en een Vlaamse muzikant.
“En als ze op een dag uit elkaar gaat en we partij moeten kiezen, zou dat de ergste nachtmerrie van allemaal zijn. En dat allemaal vanwege de taal”, zingt ze in het Frans in haar hit Bruxelles je t’aime.
“Ik heb mijn beste verhalen in het Frans en het Vlaams beleefd”, vervolgt ze. En dan eindigt ze het vers in een andere taal. “Laat ik het in het Vlaams zeggen, bedankt Brussel voor mijn naam.”
Camille Gijs verzorgde de verslaggeving.