Hoe bizar is het FvD verbod? is de volgende PVV?

FvD valt van buiten aan. ‘Daarom moeten we de democratie kunnen verdedigen met een partijverbod’ want PVV kan de volgende zijn!.

INTERVIEW In het uiterste geval moet een politieke partij verboden kunnen worden, vindt hoogleraar Bastiaan Rijpkema. Hij stelt dat Forum voor Democratie op een misschien nog wel zorgwekkender manier de democratische rechtsstaat ondermijnt dan de PVV.

We hebben de beste tijd om onze democratie te beschermen laten voorbijgaan, zegt rechtsfilosoof Bastiaan Rijpkema (35). In de jaren dat de klassieke volkspartijen nog groot waren, is te snel gedacht dat het altijd wel vanzelf goed komt met onze democratie en rechtsstaat. Rijpkema geldt als dé Nederlandse autoriteit op het gebied van antidemocratische partijen. Hij promoveerde op dat onderwerp in 2015, met zijn boek Weerbare Democratie. Sinds 2021 is hij hoogleraar in Leiden.

‘We mogen ons als democratie verdedigen, in uiterste instantie ook met een partijverbod.’

Dat de bescherming van de democratie hem zo fascineert, komt volgens Rijpkema doordat ‘zelfaantasting’ in het democratisch systeem zit ingebakken. ‘We geven ook democratische vrijheden aan de existentiële uitdagers van de democratische rechtsstaat. Dat was altijd al zo, en dat speelt op bepaalde momenten op.

Dat is een heel interessant politiek-filosofisch probleem, wat nu opnieuw – en op een ernstige manier – een actueel vraagstuk is geworden. We zien de uitdagers van het democratische systeem scherper dan ooit in beeld. Maar het democratische model is geen zelfmoordpact. We mogen ons als democratie verdedigen, in uiterste instantie ook met een partijverbod.’

Forum voor Democratie-leider Thierry Baudet die zegt dat de wereld in feite wordt bestuurd door kwaadaardige reptielen, zijn protegé Gideon van Meijeren die suggereert dat mensen maar naar het parlement moeten gaan om de regering weg te krijgen, of PVV-leider Geert Wilders die al jarenlang voorstellen doet die zich niet verhouden met de democratie en de rechtsstaat – zoals een Koranverbod of een stemverbod voor mensen met een dubbele nationaliteit. Het zijn voorbeelden van een constante stroom uitdagingen voor onze rechtsstaat, zegt Rijpkema, al zijn die uitdagingen vaak verschillend en moet er dus ook verschillend op worden gereageerd.

het perfecte moment

Zijn we er in Nederland wellicht te lang vanuit gegaan dat onze democratie zichzelf wel in stand houdt? Rijpkema denkt van wel. ‘Juist het moment dat we dát dachten, was het perfecte moment geweest om de verdediging van onze democratie op orde te krijgen. Want inmiddels is deze discussie volledig gepolitiseerd en wordt het betrokken op concrete partijen, terwijl dat juist is wat je moet voorkomen als je een goede discussie wilt voeren over de uiterste grenzen van de democratie.’

‘Het moet voor de PVV vrij bizar zijn dat ze ingehaald worden door een partij die nóg verder gaat’

In coronatijd schreef Rijpkema een recensie over het laatste verkiezingsprogramma van de PVV. Zijn conclusie luidde dat de inhoud antirechtsstatelijk en deels antidemocratisch was. ‘Het moet voor de PVV vrij bizar zijn dat ze ingehaald worden door een partij die nóg verder gaat. Van zowel PVV als Forum voor Democratie (FVD) gaat een bedreiging van de democratische rechtsstaat uit. Bij de PVV is dat heel concreet rond een aantal voorstellen in hun verkiezingsprogramma, zoals het Koranverbod of het sluiten van álle moskeeën en islamitische scholen.

Wat zorgwekkend is bij Forum, is dat het om een soort delegitimatie van het héle democratische bestel gaat. Ook al zou je zo’n ‘reptielenuitspraak’ metaforisch bedoelen, het is wel een dehumanisering van bijvoorbeeld bewindslieden. Vervolgens komt daar de suggestie bij dat je maar richting het parlement moet om de regering weg te krijgen. Daarmee wordt de hele democratische rechtsstaat ondergraven.’

D66 deed vorige week het voorstel om via een snelle wijziging van het Burgerlijk Wetboek het gemakkelijker te maken een politieke partij te verbieden. Wat vindt u van dat voorstel?

‘Dat heeft me verbaasd. In het Burgerlijk Wetboek werd alles op één hoop gegooid: de hockeyclub, de motorclub en politieke partijen. Daar is al lang – terecht – kritiek op, omdat je hiermee geen recht doet aan de specifieke aard van politieke partijen. In 2019 is het kabinet daarom aan de slag gegaan met een afzonderlijke verbodsgrond voor politieke partijen in een aparte Wet op politieke partijen. Een logische koers, waaraan jaren gewerkt is. In de tussentijd is er ook een nieuwe verbodsgrond gekomen voor alle verenigingen behálve politieke partijen.

Nu komt D66 plots met een voorstel om door middel van een koninklijk besluit die nieuwe verbodsgrond toch te gaan toepassen op politieke partijen. Het parlement komt er niet aan te pas bij zo’n koninklijk besluit, dus dat is in zichzelf al een heel onrechtsstatelijke route. Door met wat knip- en plakwerk deze noodoplossing te creëren, geef je FVD een geweldig geschenk. En dat terwijl de oude verbodsgrond voor politieke partijen gewoon nog van kracht is.’

Als we kijken naar de uitspraken van FVD’ers als Thierry Baudet en Gideon van Meijeren, biedt die oude wet dan ruimte voor een partijverbod?

‘Dat is ingewikkeld om in algemene zin te zeggen. De rechter moet dan een totaalbeoordeling maken van een partij. De oude wet is niet heel helder als het gaat om de grenzen aan politieke partijen. Maar een verbod kán; dat is eerder gebeurd bij de politieke partij CP’86, die in 1998 werd verboden. Daar ging het om een complex aan feiten. Wat je wel kunt zeggen is dat de individuele uitspraken van de FVD’ers een sterk antidemocratisch karakter hebben.’

meer body voor de Grondwet

Deze week publiceert Rijpkema met Afshin Ellian, ook hoogleraar in Leiden, een nieuw boek over de Grondwet. Daarin behandelen wetenschappers de Nederlandse Grondwet, die een van de oudste in de wereld is. Het boek is niet alleen bedoeld voor academici, zegt Rijpkema. ‘De Grondwet is belangrijk voor het publieke debat, omdat die wet context en kaders biedt, ook in actuele discussies. Om de Grondwet meer body te geven bij de bescherming van de democratische rechtsstaat, hebben we samen met bijna veertig auteurs een uitleg bij essentiële artikelen geschreven voor een meer algemeen publiek.’

Opmerkelijk is dat de positie van politieke partijen op geen enkele manier in de Grondwet staat. Kunnen we stellen dat de Grondwet weinig houvast biedt voor de bescherming van onze democratische rechtsstaat?

‘Dat onze Grondwet de tweede of derde oudste ter wereld is, laat de kracht en duurzaamheid van ons bestel zien. Tegelijk kun je concluderen dat de Grondwet niet meer up-to-date is. Politieke partijen en de Europese Unie komen er niet in voor, terwijl bijvoorbeeld in Duitsland de positie van politieke partijen in de Grondwet is verankerd. Daarin staat een regeling voor het aanpakken van partijen die tegen de democratie strijden. Wij hebben dat op een heel nonchalante manier vastgelegd in het Burgerlijk Wetboek. Onze democratie draait om politieke partijen, dus het is gek dat onze Grondwet daar blind voor is.’

‘Forum voor Democratie speelt echter een heel ánder spel, waarvoor de verdedigingslinies in de Grondwet minder bruikbaar zijn’

Toch is het niet zo dat de Grondwet geen hulp biedt bij het verdedigen van de democratische rechtsstaat, haast Rijpkema zich te zeggen. ‘In onze Grondwet zit een flink aantal verdedigingslinies, vóórdat je bij een partijverbod uitkomt.’ Neem bijvoorbeeld de vrijheid van godsdienst, die voorkomt dat de Koran wordt verboden of dat alle moskeeën worden gesloten – zoals de PVV wil. Forum voor Democratie speelt echter een heel ánder spel, zegt Rijpkema, waarvoor de verdedigingslinies in de Grondwet minder bruikbaar zijn. Rijpkema legt uit: ‘Als je van buitenaf een beweging tegen de instituties wilt opbouwen, werkt de hindernisbaan bínnen die instituties – zoals de Grondwet – een stuk minder goed.’

Hoe moeten we omgaan met een partij als Forum?

‘Naast de passieve verdediging van de democratie vanuit de Grondwet, heb je ook altijd een actieve verdediging nodig: in uitzonderlijke gevallen moet je de mogelijkheid hebben een partij te verbieden. In de Grondwet liggen de belangrijkste ideeën van ons bestel vast, zoals de vrijheid van godsdienst en het gelijkheidsbeginsel. Die zouden politici en journalisten veel nadrukkelijker kunnen uitdragen.

Wie PVV’er Fleur Agema spreekt, moet haar ook vragen naar de antidemocratische en antirechtsstatelijke standpunten van de PVV. Ze kan best goede ideeën hebben over bijvoorbeeld de zorg, maar als politicus of als journalist moet je de kiezer er wel aan herinneren dat je er nog iets anders bij krijgt.’

U pleit voor de mogelijkheid van een partijverbod. Je zou ook kunnen zeggen als het om Forum gaat: laat je niet zo ringeloren door een partij met vijf zetels.

‘Ik snap die gedachte. Maar als je breder kijkt en ziet wat Forum aan impact buiten de instituties heeft, kan de analyse anders uitpakken. Forum heeft nog vijf zetels in de Tweede Kamer en ze doen het in de peilingen niet best. Maar dat maakt ze niet uit: ze lijken niet meer de ambitie te hebben om verandering te bereiken bínnen de instituties, maar juist om de oppositie tégen die instituties zo groot mogelijk te maken.’

In de samenleving hebben we te maken met crisis na crisis. Wat is de betekenis van de Grondwet in crisistijd?

‘We leven in een ruige tijd. Oud-justitieminister Ernst Hirsch Ballin heeft eens gezegd dat de Grondwet een bepaalde overspannenheid in de politiek kan verminderen. Soms komt de politiek in crisistijd met stevige voorstellen, waarvan de Grondwet zegt: dat gaat gewoon niet, dus je moet kiezen uit A, B of C. Dat kan de druk van de ketel halen.’

‘Die crisiskloof biedt bij uitstek ruimte aan populisten en radicalen om te floreren’

Tegelijk ziet ook Rijpkema dat groepen in de samenleving verder uit elkaar lijken te groeien, en er een vertrouwenscrisis tussen burger en overheid is. ‘Hoogleraar Beatrice de Graaf heeft dit najaar in een essay geschreven dat rond allerlei thema’s crisisbesef én crisisaanpak uit elkaar zijn gaan lopen. Corona, stikstof en klimaat: allemaal onderwerpen waarop de overheidsmaatregelen vergaand zijn, terwijl bij een groot deel van de bevolking het besef van de ernst van die crises is achtergebleven. Dat levert een soort crisiskloof op en daarom is het zo’n ruige tijd. Die crisiskloof biedt bij uitstek ruimte aan populisten en radicalen om te floreren.’

Hoe kunnen we die kloof overbruggen?

‘Door een brede herwaardering van instituties als politieke partijen en de journalistiek. Beide zijn als basisinfrastructuur van de democratie belangrijk, maar hebben we verwaarloosd. Dat zie je bijvoorbeeld bij de lokale pers die soms bijna uitgekleed is, maar ook bij politieke partijen die vooral van verkiezing naar verkiezing gaan. In plaats daarvan zouden ze zich veel meer moeten concentreren op de partij als brede beweging, middenin de samenleving. Het is niet toevallig dat populisten en radicalen hun pijlen op klassieke partijen en de media richten. Dat zijn nou juist de instituties die kunnen helpen bij het overbruggen van de kloof.’

Bastiaan Rijpkema (1987) is hoogleraar Encyclopedie van de Rechtswetenschap en bijzonder hoogleraar Verdraagzaamheid (Uytenbogaert-leerstoel) aan de Universiteit Leiden. Zijn bekendste boek is Weerbare democratie (2015), waarvoor hij de Prinsjesboekenprijs won. In 2017 werd hij gekozen tot New Scientist Wetenschapstalent. Samen met hoogleraar Afshin Ellian vormde hij de redactie van het boek Een nieuw commentaar op de Grondwet, dat deze week verschijnt bij Boom Uitgevers.