Een overvloed aan doses COVID-19-vaccins houdt het EU-Pfizer-contract stevig op de politieke agenda.
Nog een week, nog een poging om toegang te krijgen tot *die* sms-berichten. En deze keer is het persoonlijk.
Hoewel de vooruitzichten voor de zaak nog onduidelijk zijn, draagt de indiening van een strafrechtelijke klacht tegen Commissievoorzitter Ursula von der Leyen door de 35-jarige Belgische lobbyist Frédéric Baldan over geheime sms-berichten bij aan het geschreeuw van stemmen die oproepen tot meer transparantie over hoe de COVID-19-vaccincontracten van de EU tot stand zijn gekomen.
Het was bedoeld als haar bekroning: de voorzitter van de Commissie die tussenbeide kwam om beslissende maatregelen te nemen op het hoogtepunt van de COVID-19-pandemie en het blok redde in zijn uur van nood. Maar de druk neemt toe om de omvang van haar persoonlijke rol in de deal te onthullen, waardoor landen voor miljoenen onnodige doses aan de haak zijn geslagen in een tijd waarin haar naam steeds vaker wordt gebruikt als kandidaat voor een tweede termijn als voorzitter van de Commissie .
Europese wetgevers, nationale ministers van Volksgezondheid, journalisten, de Europese begrotingswaakhond, mogelijk de Europese aanklager en nu een Belgische lobbyist willen allemaal meer weten over wat er precies is gezegd in de berichten die in de aanloop zijn uitgewisseld tussen Von der Leyen en Pfizer-topman Albert Bourla tot een enorme deal voor maximaal 1,8 miljard doses BioNTech/Pfizer COVID-19-vaccin in het voorjaar van 2021.
Juridisch gevaar
Voor het eerst gemeld door de Belgische outlet Le Vif , diende Baldan op 5 april in België een strafrechtelijke klacht in tegen von der Leyen bij een rechter bij de rechtbank van eerste aanleg in Luik.
De indiening komt naar aanleiding van een zaak die de New York Times tegen de Europese Commissie heeft aangespannen bij het Europees Hof van Justitie over toegang tot de teksten, die zelf volgt op een bevinding van wanbeheer tegen de instelling door de Europese Ombudsman wegens het niet zoeken naar de berichten naar aanleiding van een verzoek om vrijheid van informatie.
De zaak is “behoorlijk ongekend”, aldus Alberto Alemanno, hoogleraar EU-recht aan HEC Paris. Alemanno, die meer dan 20 jaar ervaring heeft in Europese openbare aangelegenheden, zei dat het de eerste keer is dat hij getuige is van een rechtszaak tegen een individueel lid van de Commissie voor nationale rechtbanken.
“Mijn eerste reactie – zonder nogmaals de instructies te hebben gelezen – is dat deze juridische actie bijna een provocatiepoging is om de zichtbaarheid te vergroten rond het onvermogen van de Commissie om te reageren op de beweringen van de Europese ombudsman, en om de druk op te voeren die de juridische procedure van de New York Times die voor de rechtbank is gebracht, ‘zei Alemanno.
Baldan, die een op China gericht lobbybedrijf runt, CEBiz genaamd, vertelde POLITICO dat het zorgen over de staat van de EU-democratie waren die hem ertoe brachten de strafrechtelijke aanklacht in te dienen, die beschuldigingen van corruptie en vernietiging van documenten bevat.
“Wat we nu zien, is dat we een instelling hadden die uit de hand liep. Wat Von der Leyen deed, was echt schade toebrengen aan het imago van de Europese instellingen in Brussel”, zei hij. Hij noemde zijn campagne voor transparantie een persoonlijke passie: “Ik hou niet van dure auto’s. Het is mijn enige plezier in het leven.”
Baldan zei dat hij de zaak uit eigen zak betaalt. Hij beschreef zichzelf als “politiek neutraal”, en zei dat hij niet voor overheden werkt en momenteel niet bezig is met werk voor Chinese klanten.
De advocaat die hem vertegenwoordigt, Diane Protat, vertegenwoordigt ook een vaccin-sceptische Franse organisatie genaamd BonSens, die eerder heeft gelobbyd tegen de COVID-19-reactie. BonSens zegt dat het ook juridische stappen heeft ondernomen in de VS en Frankrijk, de eerste om de sms-berichten te verkrijgen en de laatste om de COVID-vaccincontracten tussen de EU en Pfizer teniet te doen.
Alemanno is van mening dat de juridische gronden voor de zaak van Baldan wankel zijn in vergelijking met die van de New York Times.
“[De New York Times-zaak] wordt eerder ontvankelijk verklaard door de rechtbank, in tegenstelling tot de tweede, die wat ambitieuzer klinkt, en misschien niet noodzakelijkerwijs juridisch goed onderbouwd”, vertelde hij aan POLITICO.
Politieke druk
Buiten de rechtbanken worden de vragen over hoe de deal tot stand is gekomen ook steeds luider, deels omdat EU-landen nu vastzitten en proberen eruit te komen.
Het contract is voor maximaal 1,8 miljard doses, maar het werd slechts gedeeltelijk uitgeoefend, voor 1,1 miljard doses . Landen zullen dit jaar ongeveer de helft daarvan ontvangen.
Maar door een verminderde vraag lopen de betaalde doses het risico verloren te gaan. In januari schatte de openbare omroep BR24 dat alleen al in Duitsland 36,6 miljoen doses ongebruikt waren verlopen. In Bulgarije moesten zo’n 3 miljoen doses worden weggegooid. En in Oostenrijk zei de minister van Volksgezondheid van het land in maart dat er 17,5 miljoen ongebruikt in opslag zaten.
Terwijl de onderhandelingen gaande zijn om het contract te herzien, riep de Poolse minister van Volksgezondheid, Adam Niedzielski, de Europese Commissie op om uit te leggen waarom het een groot COVID-19-vaccincontract is aangegaan dat het blok aan de haak heeft geslagen voor miljoenen ongebruikte doses. Een hooggeplaatste Belgische diplomaat uitte soortgelijke zorgen .
Ondertussen hebben ook Europese wetgevers tevergeefs geprobeerd enig licht op de onderhandelingen te werpen.
Twee keer weigerde Bourla te verschijnen voor EP-leden in de COVID-19-commissie van het Europees Parlement. Een soortgelijke uitnodiging aan Von der Leyen ging ook nergens heen, nadat de topbazen van het Europees Parlement handelden om de voorzitter van de Commissie te beschermen.
EU-waakhonden hebben het niet beter vergaan. Ombudsvrouw Emily O’Reilly zei dat de aanpak van de Commissie om niet naar de berichten te zoeken “de betreurenswaardige indruk wekt van een EU-instelling die niets doet over zaken van groot openbaar belang”. Ook de begrotingswaakhond van de EU, de Europese Rekenkamer, stuitte op een muur van stilte toen deze meer wilde weten over de onderhandelingen.
Maar één instelling die de contracten onderzoekt, zou in theorie de voorzitter van de Commissie kunnen dwingen. Het Europees Openbaar Ministerie – wiens rol het is om “misdaden tegen de financiële belangen van de EU” te onderzoeken, te vervolgen en voor het gerecht te brengen – heeft een open onderzoek naar de EU-aankopen van vaccins . Het heeft niet gezegd of Von der Leyen wordt onderzocht, maar gezien het feit dat EPPO in zijn aankondiging de “extreem grote publieke belangstelling” noemde, zou het niet verrassend zijn als het de spraakmakende zaak zou onderzoeken.