Na decennia gesteggel komt het referendum als ‘noodrem’ alsnog dichterbij. De Eerste Kamer gaat dinsdag voor het plan van de SP stemmen, na de verkiezingen gloort er ook een twee derde meerderheid in de Tweede Kamer. Maar dan begint de lastigste discussie.
Dinsdag stemt de Eerste Kamer over het Referendum voorstel van de SP. Bij het debat vorige week tekende zich een ruime meerderheid af voor het plan van een correctief bindend referendum. Deze volksraadpleging werkt als een ‘noodrem’: wetten die door het parlement zijn aangenomen en op massale weerstand stuiten, kunnen door de bevolking worden geschrapt.
Uitgesloten zijn belastingen, internationale verdragen, het koningshuis en de grondwet, maar verder kan het volk wetten vernietigen, mits de opkomst en de uitslag voorbij de drempels komen. ,,Vaak verwijzen tegenstanders naar de Brexit, maar voor zulke thema’s is dit referendumplan juist níet bedoeld”, zegt oud-SP-Kamerlid Ronald van Raak, die jaren geleden het initiatief nieuw leven inblies. ,,Ons voorstel gaat over plannen die door de politiek gemaakt zijn en door burgers geblokkeerd kunnen worden. Het Brexitreferendum ging juist over iets dat de politiek in het Verenigd Koninkrijk zelf níet besloot.”
Tientallen jaren discussie
Diverse staatscommissies en hoge Colleges van Staat zijn al langer positief over het correctief bindend referendum. Het middel is volgens de experts een goede aanvulling op de parlementaire democratie, waarin lang niet de hele bevolking goed vertegenwoordigd wordt. Daarom is het eerlijker als burgers uiteindelijk zelf een doorslaggevende stem hebben, is het idee. Initiatieven strandden tot dusver steeds – bij de Nacht van Wiegel in 1999 en vorig jaar nog, toen de Tweede Kamer een versie van de SP verwierp.
Maar na wat wijzigingen van het voorstel en met de nieuwe politieke verhoudingen komt het correctief bindende referendum nu toch dichterbij. De BBB is voor en heeft 16 van de 75 Eerste Kamerzetels. Ook NSC van Pieter Omtzigt is naar verwachting voor, die partij kan na de verkiezingen in de Tweede Kamer juist flink wat zetels winnen.
Omdat het om een grondwetswijziging gaat, moet het plan twee keer door beide Kamers. Dinsdag stemt de Eerste Kamer voor de eerste keer, dan moet het plan opnieuw door Tweede en Eerste Kamer. En bij die volgende ronde moet zelfs twee derde van de parlementariërs voor zijn.
SP-leider Lilian Marijnissen, de indiener van het huidige referendumplan, zegt daarom dat de komende verkiezingen ‘ook over het referendum gaan’: ,,De Eerste Kamer verandert niet meer van samenstelling, dus het gaat dan nog om de Tweede Kamer waar we met de verkiezingen voor een tweederde meerderheid voor het referendum kunnen zorgen.”
Maar daarna moet de grootste horde nog genomen worden. Het huidige wetsvoorstel regelt alleen de optie van een referendum, vervolgens moet het parlement het nog eens worden over een speciale uitvoeringswet die alle details regelt.
Lege huls
Dáár zal het echte gevecht gevoerd worden: hoeveel handtekeningen zijn genoeg voor een volksraadpleging? Wat is de minimale opkomst, hoeveel mensen moeten daadwerkelijk tegen stemmen? Een staatscommissie adviseerde in 2019 vrij hoge normen: met 400.000 handtekeningen kan de raadpleging er komen, vervolgens moet wel grofweg een derde van alle kiesgerechtigden tegen stemmen. Dat gaat omgerekend om vier miljoen Nederlanders.
,,De duivel zit in de details van die uitvoeringswet”, zegt D66-senator en voorstander Boris Dittrich. ,,Dat is nu een risico: dat we het wel eens worden over het middel in de grondwet, maar vervolgens ruzie maken over de opkomstpercentages en minimumaantal handtekeningen. Dat zou zonde zijn, dan wordt het een lege huls.”
Forum wil ook raadgevend referendum
Het plan dat een meerderheid zal halen, verschilt van het raadgevende referendum, dat slechts een advies geeft aan de politiek. Nederland experimenteerde daar korte tijd mee, maar schafte het middel weer af na het Oekraïne-referendum in 2016. De fractie van Forum voor Democratie probeert nu dit adviserende referendum – naar Zwitsers model – nieuw leven in te blazen, maar dat stuit op weerstand. Het kabinet vindt het geen goed idee omdat de Tweede Kamer, provincies en gemeenten dan buitenspel komen te staan.