Pieter Omtzigt presenteerde de kandidatenlijst van zijn partij Nieuw Sociaal Contract (NSC). Zoals verwacht hadden veel kandidaten een christendemocratische CDA-achtergrond. In de top zes van de lijst komen vijf leden van CDA. Ook de BoerBurgerBeweging (BBB) lijkt op die golflengte te zitten. Ze lijken trouwens sociaal én conservatief te zijn. Kan dat wel?
In totaal staan naast vier oud-Kamerleden ook meerdere lokale CDA’ers op de NSC-lijst. Dat kan een signaal zijn naar de rechts-liberale partij VVD, die sinds 2017 liever medewerkers van bewindspersonen en Kamerfractie kandideerde dan plaatselijke en provinciale politici. Al bevat de lijst slechts één VVD’er, die deze zomer zijn Tweede Kamerzetel opgaf
Landbouw- en regiopartij BoerBurgerBeweging lijkt ook een CDA-afsplitsing. Meer dan NSC slaagde BBB erin kandidaten uit meerdere partijen aan te trekken. Zowel afgelopen voorjaar op de kandidatenlijst voor de Eerste Kamer als nu voor de Tweede Kamer twee voormalige VVD-mandatarissen. Daarnaast een PVV-Kamerlid en twee leden afkomstig van JA21.
Sociaal en conservatief
CDA en VVD schoven de afgelopen jaren naar het midden. Ogenschijnlijk stappen van hun rechtervleugels mensen over naar NSC en BBB. Beide lijsten bevatten iemand die zich conservatief noemt: Amsterdams raadslid Diederik Boomsma (uitgeroepen tot beste raadslid van 2022) bij NSC en Nicki Pouw-Verweij bij BBB. Het vertrek van Pouw was volgens commentatoren teken dat binnen JA21 de liberalen de conservatieven wegwerkten. Pouw gaf in augustus een uitgebreid interview aan dagblad Trouw over haar conservatisme. Daarbij verwees ze naar Frank Judo.
Beide partijen lijken conservatief in hun opvattingen over gemeenschapszin en over ethische kwesties als abortus en euthanasie (NSC maakt haar verkiezingsprogramma pas begin november bekend). Ze lijken progressief in hun opvattingen over sociale zekerheid. Omtzigt maakt zich sterk voor rechten van burgers tegenover de staat, met name degenen die onterecht werden verdacht van fraude met kindergeld (de mede door hem uitgezochte ‘Toeslagenaffaire’). BBB-leider Caroline van der Plas zegt regelmatig: ‘Loop mee met de zwakkeren, dan weet je zeker dat niemand achterblijft.’
Reagan en Thatcher
Een combinatie die sommige commentatoren verbaast. Hoe kun je sociaal én conservatief zijn? Sociale bewogenheid is voor linkse partijen, conservatisme staat voor marktwerking en grote bedrijven. Ja PVV (Geert Wilders en co.) en Vlaams Belang zijn voor sociale zekerheid, maar dat bewijst enkel hun populistische karakter. Sociaal én conservatief? Dat is een rond vierkant of nat vuur, onmogelijk.
Die commentatoren kun je niet kwalijk nemen dat het publieke beeld van conservatieve politici en partijen al veertig jaar gevormd wordt door de Amerikaanse president Ronald Reagan en de Britse premier Margaret Thatcher. Naast conservatieve leiders waren zij uitgesproken voorstanders van meer marktwerking en minder overheid. Volgens hen zouden mensen, organisaties en bedrijven opbloeien, en daarmee de samenleving, als zij niet onnodig werden gehinderd door overheidsbemoeienis.
Wie politieke geschiedenis of politieke wetenschappen studeerde weet mogelijk dat conservatisme, net als andere politieke ideologieën, meerdere stromingen kent. Naast rechts-conservatieven bestonden links-conservatieven. Conservatieven hekelen doorgaans het opleggen van blauwdrukken aan de samenleving. Als dat dreigde te gebeuren, dan meestal door een heerser of een overheid. Dus weinig conservatieven waren voor een almachtige overheid. Maar niet iedere conservatief vond de overheid bij voorbaat het probleem. Reagan en Thatcher vertegenwoordigden nooit álle conservatieven.
‘One Nation conservatism’
Benjamin Disraeli, conservatief premier van Engeland in de tweede helft van de negentiende eeuw, bedacht de term ‘one nation conservatism’. Degenen die in bevoorrechte omstandigheden leefden, hadden de morele plicht om te zien naar mensen die het minder getroffen hadden. Waren alle Britten niet één volk?
In hedendaagse ogen een paternalistische benadering, die je kunt afdoen als liefdadigheid van de bevoorrechte klasse die de ongelijkheid in de samenleving niet werkelijk wilde veranderen. Maar in de negentiende eeuw een omslag. Eeuwenlang werd armoede hoofdzakelijk als moreel probleem gezien. Wie ijverig was en spaarde, ging het goed. Wie arm was, moest daar zelf schuldig aan zijn. Met de Industriële Revolutie en het ontstaan van een wereldwijde economie met hoogte- en dieptepunten ging men dat anders bekijken. Mensen konden ook door omstandigheden in armoede belanden.
Economische problemen
Hadden de conservatieven ook omgekeken naar arbeiders als het stemrecht niet verruimd was? Maar van de jaren 1860 tot begin twintigste eeuw en opnieuw vanaf het Interbellum was ‘one nationism’ de leidende stroming binnen de Conservatieve Partij. Zij deelden met de Fabian-socialisten binnen Labour de vrees dat armoede mensen vatbaar maakte voor communisme. Het was Labour dat na de Tweede Wereldoorlog sociale zekerheid invoerde, maar de Conservatieven verleenden hun medewerking.
Tot Thatcher. Volgens haar bewezen de economische problemen van de jaren zeventig het failliet van het eerdere overheidsbeleid. Bekend is haar ferme bestrijding van internationaal communisme en in eigen land de stakende mijnwerkers. Minder bekend is dat zij in eigen partij net zo hard optrad tegen One Nation-aanhangers en tegen gematigden.
Beeldbepalend
Reagan werd in 1984 herkozen. Thatcher won drie verkiezingen op rij. Namens het Westen ‘wonnen’ zij de Koude Oorlog. Volgens het ‘Einde van de Geschiedenis’ bleven de liberale democratie als politiek model en de kapitalistische vrije markt als economisch model over. Geen wonder dat rechtse politici Reagan en Thatcher bleven bewonderen.
NSC en BBB noemen zich niet conservatief. Wel lijken ze conservatieve ideeën over het belang van (plaatselijke) gemeenschap te koppelen aan de gedachte dat de overheid zwakkeren moet bijstaan. Niet centraal van bovenaf, maar in gesprek met mensen. Eerst luisteren, dan beleid aanpassen. De werkwijze van de overheid is fout, de overheid zelf niet. Thatcher sprong uit haar vel!
Angelsaksische standaardbeeld
Bij N-VA denk je aan overheidsfinanciën op orde brengen, mensen aan het werk krijgen, industrie en de Antwerpse haven stimuleren. Ook als Bart De Wever niet op bezoek was geweest bij Londens burgemeester Boris Johnson en als N-VA in het Europees Parlement niet was toegetreden tot de door David Cameron opgerichte fractie, voldoet N-VA aan het Angelsaksische standaardbeeld van conservatieve partijen sinds begin jaren tachtig.
NSC en BBB daarentegen lijken, al kennen ze wellicht de term niet, feitelijk een andere, ook Britse vorm van conservatisme in te voeren in de Nederlandse politiek.