De Nederlandse democratie wordt vooral bedreigd door ambtenaren die achter de schermen te veel invloed hebben of door rechters die op de stoel van de politiek gaan zitten. De dreiging van antidemocratische partijen is minder groot.
Forum voor Democratie Dat stelt emeritus hoogleraar Paul Cliteur woensdag in een hoorzitting in de Tweede Kamer. Daarmee neemt Cliteur het op voor zijn protegé en FvD-leider Thierry Baudet. De hoorzitting in de Kamer gaat over ‘versterking van de weerbaarheid van de democratie’. Concreet lijkt de bijeenkomst zich toe te spitsen op de vraag of een partij als Forum voor Democratie verboden zou moeten worden, bijvoorbeeld vanwege opruiing tegen de democratische orde.
Volgens Cliteur is echter bij het instellen van een partijverbod door de heersende partij of een nipte meerderheid ‘de grootst mogelijke argwaan op zijn plaats’. Hij ziet dat de democratie meer wordt bedreigd door ‘niet-erkende gevaren’ als te grote invloed van ambtenaren en rechters, dan door ‘erkende gevaren’.
Zeker zeven fractievoorzitters uit de Tweede Kamer zullen woensdag aanwezig zijn bij de hoorzitting, waar elf deskundigen aan het woord komen. Onderzoeker René Cuperus, verbonden aan Internationaal Instituut Clingendael, raadt de politici aan zich te oriënteren op het Duitse democratische model.
‘Politieke partijen zouden ook in Nederland – in noodgeval – ongrondwettelijk verklaard moeten kunnen worden, als zij de beginselen van de liberale democratie met voeten treden’, stelt Cuperus. Maar dat moet volgens hem niet worden gedaan door de politiek zelf, maar door de Hoge Raad of een mogelijk Constitutioneel Hof.
Cuperus pleit ook voor een einde aan niet-democratische partijen als de PVV, die geen leden hebben en daardoor geen interne democratie kennen. ‘Politieke partijen moeten democratische ledenpartijen zijn, waarop strenge regels van partijfinanciering van toepassing zijn.’
Angst voor een uitholling van de democratie van binnenuit is in Nederland niet nodig, stelt hoogleraar Tom van der Meer.
De discussie over het gevaar van antidemocratische partijen loopt al een tijd, maar is zeker door gebeurtenissen rond Forum voor Democratie op scherp komen te staan. Zo zei FvD-leider Baudet dat de wereld in feite wordt bestuurd door kwaadaardige reptielen, suggereerde Kamerlid Gideon van Meijeren dat mensen maar naar het parlement moesten optrekken om de regering weg te krijgen, en dreigde parlementariër Pepijn van Houwelingen richting zijn D66-collega Sjoerd Sjoerdsma met de komst van tribunalen over het coronabeleid. Baudet vergeleek bovendien de coronamaatregelen met de Holocaust, en werd daarvoor veroordeeld door de rechter.
Onderzoeker Cuperus bepleit ‘onbetwistbare’ spelregels voor de democratische rechtsstaat, maar is ook kritisch over hoe meer gevestigde partijen zélf de democratie beschermen. Hij vindt dat partijen als BBB, SP en JA21 vaker moeten meebesturen, ‘om het beeld van een diplomademocratie van en voor grootstedelijke hoogopgeleiden te doen kantelen’.
Hij vindt ook dat te weinig wordt geïnvesteerd in de slagkracht van politieke partijen, en stelt verder dat in tijden van ‘kwaadaardig complotdenken’ het kabinet dit niet moet voeden door ‘massaal’ naar het World Economic Forum (WEF) in Davos te gaan. ‘Het kan, maar hoeft niet.’ Het WEF wordt door veel complotdenkers beschouwd als de organisatie waarbinnen bijvoorbeeld wereldleiders en grote bedrijven samenspannen.
Angst voor een uitholling van de democratie van binnenuit is in Nederland niet nodig, stelt Tom van der Meer, hoogleraar politicologie in Amsterdam. Door het evenredige Nederlandse stelsel met veel verschillende partijen is dit risico volgens hem nauwelijks aanwezig.
Van der Meer ziet het gevaar van democratische uitholling veel méér in landen als de Verenigde Staten – waar het kiesstelsel het mogelijk maakt dat een minderheid de dienst uitmaakt – of in landen als Hongarije en Polen, waar democratisch verkozen leiders de democratie van binnenuit ontmantelen.
AIVD-baas Erik Akerboom zal bij de bijeenkomst zeggen dat zijn veiligheidsdienst zich veel zorgen maakt over de opkomst van anti-institutioneel extremisme. Concreet gaat het dan bijvoorbeeld om het idee dat een ‘kwaadaardige elite’ de wereld bestuurt. Dit extremisme zal de democratische rechtsorde op de lange termijn waarschijnlijk ernstig ondermijnen, vreest de AIVD.