Verkenners zagen Omtzigt als probleem en risico voor de formatie

De verkenners Annemarie Jorritsma (VVD) en Kajsa Ollongren (D66) zagen toenmalig CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt vanaf het begin van de formatie in 2021 als een probleem en een risico voor de stabiliteit van een toekomstig kabinet. Tijdens een vertrouwelijk en informeel gesprek met toenmalig Kamervoorzitter Khadija Arib sorteerden zij voor op kabinetsdeelname van het CDA, en concludeerden tegelijk dat de positie van Omtzigt onhoudbaar was.

Dit blijkt uit een reconstructie van Nieuwsuur op basis van achtergrondgesprekken, vertrouwelijke en openbare documenten.

Jorritsma en Ollongren zagen zich op 25 maart, een week na aanvang van hun verkenning, gedwongen hun opdracht terug te geven, nadat Ollongren gefotografeerd werd met een notitie onder haar arm waarop “positie Omtzigt, functie elders” stond genoteerd. De positie van premier Mark Rutte (VVD) wankelde nadat was uitgekomen dat zowel hij als de verkenners ten onrechte hadden ontkend over Omtzigt te hebben gesproken. Rutte overleefde ternauwernood het nachtelijke debat op 1 april, nadat uit vrijgegeven aantekeningen was gebleken dat Omtzigt wel degelijk ter sprake was gekomen in zijn gesprek met de verkenners.

Al vanaf tweede werkdag

Verkenners worden aangesteld om gesprekken te voeren met de fractievoorzitters, en hun te vragen hoe zij de verkiezingsuitslag duiden. Maar uit de reconstructie van Nieuwsuur blijkt dat Jorritsma en Ollongren al direct bij hun aanstelling Omtzigt als probleem voor de aankomende formatie zagen. Al op hun tweede werkdag, vrijdag 19 maart, vroegen zij om meer tijd voor hun opdracht in een informeel en vertrouwelijk gesprek met toenmalig Kamervoorzitter Khadija Arib. De verkenners wilden afwachten of Omtzigt meer stemmen zou halen dan CDA-leider Wopke Hoekstra.

Bekijk hier de video waarin de nieuwe bevindingen van Nieuwsuur naar voren komen:

In een vertrouwelijk document staat dat Jorritsma in dat gesprek uitgebreid is ingegaan op de positie van Omtzigt, hem een probleem noemt en stelt dat hij onhoudbaar zou zijn. Kamervoorzitter Arib wilde niet meegaan in het verzoek om uitstel omdat ze het ongepast vond zo vroeg in de formatie over personen te praten. De verkenners maken in hun eindverslag van 26 maart geen melding van het gesprek met Arib. Ook tijdens het debat op 1 april over “functie elders” verzwijgen zij dat de positie van Omtzigt uitgebreid ter sprake kwam.

Nieuwsuur legde de verkenners voor deze reconstructie een reeks vragen voor over het gegeven dat zij de positie van Omtzigt direct hoog op de agenda hebben gezet. Annemarie Jorritsma laat weten “niet inhoudelijk te willen reageren”, omdat er “niets toe te voegen is aan wat al gemeld is”. Ollongren vindt het “niet passend als minister opvattingen te delen over het formatieproces”. “We hebben over de kabinetsformatie verantwoording afgelegd in een Kamerdebat en een onafhankelijke commissie heeft op verzoek van het Presidium van de Tweede Kamer de kabinetsformatie geëvalueerd. Ik laat het debat daarover dus graag aan Kamerleden en wetenschappers”, aldus de huidig minister van Defensie.

Het gaat over mensen en machtsspelletjes en niet over het oplossen van de grote en lastige vraagstukken.”

Oud-Kamervoorzitter Khadija Arib laat weten dat zij het “niet correct vindt” om nu vragen te beantwoorden en stelt dat het aan de huidige Tweede Kamer is “om te bepalen hoe om te gaan met het evaluatierapport en de rol van de verkenners.”

Pieter Omtzigt zegt in reactie op de reconstructie: “Het was overduidelijk dat er na de val van het kabinet-Rutte III en de verkiezingen veel over mij gesproken is. De verkenners hebben dat ontkend, ook tegenover mij, maar dat was altijd al zeer ongeloofwaardig. Het raakt de kern van de Nederlandse politiek: het gaat over mensen en machtsspelletjes en niet over het oplossen van de grote en lastige vraagstukken.”

De commissie die op verzoek van de Tweede Kamer de kabinetsformatie heeft geëvalueerd, zet grote vraagtekens bij de handelwijze van Jorritsma en Ollongren. “Het leek wel of de verkenners al in de rol van informateurs zaten en er al werd voorgesorteerd op een bepaald kabinet”, aldus de onderzoekers.

Politiek duider Nynke de Zoeten van Nieuwsuur:

“Het 1-april-debat is voor velen in Den Haag een klein trauma. Het leidde bijna tot de val van Mark Rutte, en droeg bij aan het wantrouwen in de politiek. Nooit werd duidelijk waarom “Positie Omtzigt, Functie Elders” in de stukken van de verkenners stond. Was het een poging een kritisch Kamerlid weg te werken?

In de maanden voor de formatie liep de spanning tussen Omtzigt en het kabinet al op. Het CDA-Kamerlid werd in de toeslagenaffaire niet van informatie voorzien door het kabinet. Dit leidde tot wantrouwen. In de CDA-campagne voer hij zijn eigen koers.

Nu blijkt dat de verkenners dus ook zelf al vanaf de start Omtzigt als probleem zagen en bespraken, wat in het debat is verzwegen. Dit bevestigt wat velen al vermoedden: de positie van Omtzigt was een breder onderwerp van gesprek. Oppositiepartijen willen hier opheldering over. En dit versterkt ook de wens van veel partijen om geen verkenners meer te benoemen die zo dicht op de politiek zitten.”

Tijdens de persconferentie na hun aanstelling zegt Ollongren nog alleen te willen “luisteren”. “Wij zijn gevraagd om te verkennen. Ik vind: wij moeten ons heel dienstbaar opstellen en goed luisteren naar wat de nieuwe fractievoorzitters ons melden”, zegt zij na vragen over mogelijke coalitievoorkeuren van partijen.

Onhandig en flapuit

Maar bij de evaluatiecommissie erkennen Jorritsma en Ollongren dat zij vanaf de start het CDA een “spilfunctie” toekenden. “De gedachte bij de verkenners was dat “als er bij een partij iets in de weg zit” om te komen tot een coalitie – en dat kon ook een persoon zijn – dat die omstandigheid dan aan de orde kon komen in een gesprek”, concluderen de onderzoekers. Verschillende bronnen vertellen Nieuwsuur dat Jorritsma als verkenner heel politiek opereerde. Meerdere mensen noemen haar “onhandig” en “een flapuit”.

Nieuwsuur heeft op basis van de Wet open overheid (WOO) bij de Tweede Kamer een verzoek tot openbaarmaking van de gespreksverslagen met de hoofdrolspelers rond de formatie gedaan. De behandelend ambtenaar van het verzoek verwacht komende week een besluit te nemen.

Politici van de oppositie hebben geen goed woord over voor het nieuws dat verkenners Annemarie Jorritsma (VVD) en Kajsa Ollongren (D66) al bij de start van de formatie Pieter Omtzigt als probleem en risico voor een toekomstig kabinet benoemden.

SP-leider Marijnissen noemt het ‘stuitend’ dat de verkenners dit nooit hebben gemeld aan de Tweede Kamer. Niet in hun verslag, maar ook niet in het uren durende debat dat op 1 april 2021 werd gevoerd over de gefotografeerde notitie met daarop ‘positie Omtzigt, functie elders’. “Dit had natuurlijk gemeld moeten worden.”

PVV-leider Wilders noemt het “totaal onacceptabel” dat de verkenners onmiddellijk Omtzigt als probleem en risico typeerden, en spreekt van ‘politieke manipulatie’. “Als dit bekend was geweest had dat de hele zaak kunnen veranderen. Wist premier Rutte of anderen van de VVD hiervan?”, vraagt Wilders zich af. Marijnissen sluit zich daarbij aan: “Wie of wat heeft de verkenners op dit pad gezet? Wat is er gewisseld met de politiek leiders hierover?”

BBB-leider Caroline van der Plas wil opheldering over de kwestie en zegt “direct een debat aan te vragen”. “De verkenners laten zien totaal geen respect te hebben voor de uitslag van de verkiezingen, en voor de persoon Pieter Omtzigt.” Dat Jorritsma en Ollongren hier niets over hebben gezegd tijdens het debat van 1 april noemt Van der Plas “een hele dikke middelvinger naar de hele samenleving, naar Pieter Omtzigt en naar de Tweede Kamer”.