Wat heeft de staat te zeggen over ons lijf?

‘In de vraag wat de staat te zeggen heeft over ons lijf, zitten eigenlijk twee vragen verstopt. Ten eerste: heeft de staat wel iets te zeggen over je lichaam? Daarop is het antwoord ja, want hoewel lichamelijke integriteit een mensenrecht is, heeft niemand het recht om zich compleet af te zonderen van de staat.

De andere vraag is of de manier waarop de staat zich bemoeit met het lichaam wel is zoals het moet zijn. Er zijn verschillende redenen die we accepteren als rechtvaardiging voor de staat om zich daarmee te bemoeien. Zo wordt “veiligheid” vaak gemakkelijk geaccepteerd, denk aan het vasthouden van lichamen in gevangenissen of asielzoekerscentra. Vaak spelen ook morele argumenten mee over wat mensen als “natuurlijk” of sociaal acceptabel zien. En dat wordt dan gekoppeld aan wat de staat zou moeten doen: “Geslachtsverandering is onnatuurlijk, dus je moet niet al te gemakkelijk van geslacht kunnen veranderen.”

Maar het is naar mijn idee niet aan de staat om die “natuurlijkheid” te waarborgen of een samenleving te “behouden” zoals sommige mensen vinden dat-ie moet zijn. Vanuit mensenrechtenperspectief moet de lichamelijke vrijheid van het individu altijd zegevieren. Oftewel: de staat moet je niet onnodig belemmeren door allerlei bureaucratische processen wanneer je van geslacht wil veranderen. Je ziet dat het Europese Hof van de Rechten van de Mens voorzichtig is in het doen van uitspraken over dit soort vraagstukken, maar het beweegt wel mee met de tijdgeest. Zo heeft het een paar jaar geleden in een rechtszaak de uitspraak gedaan dat de verplichting om gesteriliseerd te worden wanneer je op papier van geslacht wilt veranderen, vervalt.

We hebben het vaak over wat de staat allemaal niet mag doen met ons lichaam: het mag niet martelen, geen onschuldige mensen opsluiten. Maar er zijn ook veel dingen die een staat wél moet doen, vanuit “positieve” mensenrechten: ervoor zorgen dat er voldoende aanbod is van adequate huisvesting, dat mensen met lage inkomens toegang blijven houden tot gezond eten, dat de leefomgeving gezond is. Dit zijn niet direct bemoeienissen met lichamen zelf, maar voorwaarden waardoor wij de kans hebben om ons lichaam zo te gebruiken dat we kunnen deelnemen aan de maatschappij. Misschien kun je dit zien als een politiek statement, maar: dit wordt te vaak over het hoofd gezien.’

‘In tijden van oorlog kun je worden opgeroepen voor het leger, en ga je schieten op jongens en meisjes uit andere staten. Als het schieten je niet aanstaat, word je een dienstweigeraar en ga je naar de gevangenis. In dit geval heeft de staat wel degelijk iets te zeggen over je lichaam, al ben ik het er persoonlijk niet mee eens dat dat zo is.

In tijden van vrede mag de politie, als je schietend een gebouw binnenkomt, vanwege het geweldsmonopolie op je schieten. Daarover zullen veel mensen zeggen dat dat wel gerechtvaardigd is.

Maar is de staat ook in minder extreme situaties de baas over je lijf? Kan de staat bevelen dat je je moet inenten? Hier trek ik een lijn, zeggen heel veel mensen – onder wie ook ikzelf. Hoe irrationeel iemands overweging om zich niet te laten vaccineren ook is, de reden is niet relevant. Hij of zij wil het niet. Dus als er morgen een wet wordt voorgesteld waarin staat dat alle Nederlanders zich moeten vaccineren, denk ik dat we terecht met een overgrote meerderheid zeggen: sorry, dat gaan we niet doen.

In de geneeskunde geldt de ongeschreven wet dat je een patiënt niets mag aandoen wat zij of hij niet wil – niet eens iemands bloeddruk meten. Het recht om niet gevaccineerd te worden, is een voortzetting hiervan. Als iemand geen vaccin in zijn of haar lichaam wil, kun je daar niet aan tornen.

De staat is wel in veel opzichten de baas over jouw doen en laten. Je moet rechts rijden in het verkeer, je moet belasting betalen, en als je een sigaret rookt waar dat niet mag, kun je een boete krijgen. Maar het houdt op bij de fysieke grens van het lichaam. Dat de staat je hindert in je doen en laten als je niet gevaccineerd bent, daar zit ik niet mee. Ergens schuurt het, want mensen zullen zeggen dat ze zich gedwongen voelen om zich toch te laten vaccineren. Maar we hebben ons best gedaan om de mensen die het vaccin niet willen te overtuigen aan de hand van de virologie. Ik ben zelf geen viroloog, maar als arts wel op de hoogte van de virologische kant van de zaak – en ik vertrouw wat mijn collega’s hierover zeggen.

Onze regering heeft dit vertrouwen op een ijverige manier ondergraven door vrij onsamenhangend om te gaan met de quarantaineregels. Dat is jammer, want hierdoor zijn veel mensen goed gefundeerd pissig. Het groeiende verzet tegen vaccineren heeft de regering over zichzelf afgeroepen. En ze moet weten: over het lichaam heeft de staat geen zeggenschap.’

‘Eind september oordeelde de rechtbank Den Haag dat etniciteit een reden mag zijn voor de Koninklijke Marechaussee om iemand te controleren. Volgens de rechter kan huidskleur “een objectieve aanwijzing zijn voor iemands vermeende nationaliteit”. Dat betekent dat de etnisch profilerende controles, zoals ze nu uitgevoerd worden door de marechaussee, niet discriminerend zouden zijn.

De rechtbank doet hiermee een uitspraak over wie wordt gezien als Nederlander – en doet dat op basis van lichamelijke kenmerken: als je niet wit bent, mag je uit de rij worden gehaald als vermoedelijke vreemdeling. Hiermee wordt de diversiteit van Nederland genegeerd, van mensen uit de voormalige koloniën die hier al heel lang wonen tot voormalige gastarbeiders en hun kinderen. De rechtbank heeft duidelijk een bepaald idee van welke personen, met welke huidskleur, wel en niet thuis zouden horen in Nederland.

Dat zou niet zo moeten zijn, want volgens de grondwet en internationale mensenrechten is in Nederland iedereen gelijk voor de wet. Daarom gaan wij in hoger beroep tegen de uitspraak van de rechtbank en roepen we iedereen op om de petitie “Mijn kleur zegt niets over mijn Nederlanderschap” te tekenen.’

‘Waarom hebben we überhaupt een staat? Zodat bepaalde rechten beschermd kunnen worden. We staan een stukje vrijheid af aan de overheid en daar krijgen we als het goed is heel veel voor terug. Het belangrijkste: bescherming van lichamelijke integriteit en bescherming van ons leven. We hebben overheidsmacht nodig om moord en diefstal tegen te gaan, zodat we zeker kunnen zijn van lichaam en leven. Zonder overheid zou het leven nasty, brutish and short zijn, in de woorden de Engelse filosoof Thomas Hobbes. Oftewel: zonder bescherming van lichamelijke integriteit.

Maar hoe definieer je die integriteit? Wat als iemand zegt: “Ik wil uit het leven stappen, en daarbij wil ik hulp”? Kan de staat zeggen dat die er is om het leven te beschermen, en dus niet om het te beëindigen? In Nederland is de mogelijkheid tot euthanasie er wel, maar de overheid is heel voorzichtig. Niet “u vraagt, wij draaien”. Euthanasie staat nog altijd in het Wetboek van Strafrecht, die pil van Drion is er nooit gekomen en we hebben ook een nationaal zelfmoord-preventieprogramma. Je ziet dus dat lichamelijke integriteit lastig af te bakenen is.

De staat ziet leven en lichaam als publieke belangen om te beschermen, wat een interessante botsing kan opleveren met de eigen zeggenschap van burgers. Waarom mag je, bijvoorbeeld, je organen niet verkopen? Het is jouw lichaam. En toch is het wereldwijd verboden – om mensen te beschermen tegen uitbuiting. Anders krijg je nieuwe ongelijkheden, die het lichaam binnendringen. Daarin zie je dat de overheid wel iets te zeggen heeft over het lichaam. Het is − tegenstrijdig genoeg − vrijheid vergrotend om iemand te verbieden een orgaan te verkopen. Om de lichamelijke integriteit van alle burgers te beschermen. Om ervoor te zorgen dat mensen echt uit vrije wil dingen met hun lichaam doen.

Als we het hebben over voortplanting komt er een extra dimensie bij: de ongeboren vrucht. Dat is geen persoon met eigen rechten, en juridisch gezien ook geen ding, en de staat wil ervoor zorgen dat er niet te frivool mee wordt omgesprongen. Maar wanneer ga je zo ver dat je de vrijheid van de toekomstige moeder aantast?

En dan heb je ook nog gevallen waarin je het niet zozeer hebt over de beschermwaardigheid van het ongeboren leven, maar over de belangen van kinderen als ze eenmaal geboren zijn: bijvoorbeeld kinderen met DNA waaraan gesleuteld is. Je kunt je voorstellen dat ouders bij genetische modificatie van het nageslacht veel in te brengen hebben. Het is hun voortplantingsmateriaal – baas in eigen reageerbuis, als het ware. Maar een kind heeft dan het recht om geboren te worden zonder dat mensen zich bemoeid hebben met zijn of haar DNA. Dat de staat dit wil reguleren, is niet gek. Ook draagmoederschap is een voorbeeld van bemoeienis van de staat. Om uitbuiting van de draagmoeder en handel in kinderen te voorkomen, wordt commercieel draagmoederschap in Nederland ontmoedigd via een verbod op het adverteren en bemiddelen bij draagmoederschap.

Volgens een wetsvoorstel dient dit verbod te verdwijnen, zodat wensouders en draagmoeders elkaar makkelijker kunnen vinden. Je ziet in andere landen waar dit systeem is ingevoerd, dat het in de praktijk de deur openzet voor commercieel draagmoederschap. Dus hier mag de Nederlandse overheid wat mij betreft strenger zijn. Want ook in een liberale samenleving heeft de staat iets te zeggen over het lichaam om de vrijheid en waardigheid van mensen te beschermen.’

‘De staat moet het recht op zelfbeschikking beschermen. Daarbij denk ik direct aan het zelfbeschikkingsrecht van vrouwen: het recht om te beslissen of je kinderen wilt, met wie, wanneer en hoeveel. Ik vind het de taak van de staat om er voor te zorgen dat je dat recht kunt uitoefenen. Oftewel, dat er wet- en regelgeving is die dat mogelijk maakt – en niet juist onmogelijk. Zie wat er in Texas gebeurt. De overheid speelt daar een rol die het tegenovergestelde is van hoe het naar mijn idee zou moeten zijn, en is eigenlijk heel inconsistent. De enorme inmenging van de Amerikaanse staat in de baarmoeder van de vrouw staat scherp tegenover hoe ze verder met kinderen omgaat, als je kijkt naar het gebrek aan betaald ouderschapsverlof of het beleid om kinderen aan de grens van hun ouders te scheiden.

Naast het beschermen van het zelfbeschikkingsrecht heeft de staat de taak om ervoor te zorgen dat je dat recht ook in veiligheid kunt uitoefenen. Volgens de Nederlandse abortuswet heeft de vrouw het oordeel over een eventuele abortus. Dat betekent dat er klinieken moeten zijn waar je veilige abortus kunt krijgen, en dat die financieel gezien voor iedereen toegankelijk zijn. Om wet- en regelgeving hierover te bepalen, debatteren we in het parlement. Zulke debatten zijn ook belangrijk vanwege het taboe dat nog altijd rondom reproductieve rechten en toegang tot abortus hangt. Als volksvertegenwoordiger heb je de taak om, boven op papieren regelgeving, eraan bij te dragen dat abortus in de praktijk echt veilig is.

Daarom vind ik ook dat de overheid mag optreden tegen mensen die bij abortuskliniek demonstreren en zo vrouwen intimideren. Volgens de minister is het aan burgemeesters om de balans tussen de veiligheid van vrouwen en de vrijheid van demonstratie te vinden. Maar als er op verschillende plekken in het land geregisseerde demonstraties plaatsvinden, dan moet je daar als landelijke overheid én iets van vinden én mag je het lokale gezag opties aanreiken over hoe je daarmee omgaat.’

‘De staat maakt bepaald beleid en wetgeving die vrouwen niet direct baat en soms zelfs schaadt. Dat is niet altijd de bedoeling, maar gebeurt wel in de praktijk. Al helemaal omdat veel vrouwen gewoonweg niet weten wat hun rechtspositie is. Veel vrouwen hebben geen toegang tot het recht omdat ze de Nederlandse taal niet goed machtig zijn, omdat ze de rechtsstaat niet goed kennen. Daarom hebben we recentelijk een rechtswinkel opgericht waar je zo kunt binnenlopen en gratis advies kunt krijgen.

We ontvangen veel signalen over “verborgen vrouwen” − vrouwen die emotioneel of fysiek opgesloten zitten in een huwelijk. Zij weten niet waar ze recht op hebben als ze een scheiding zouden aanvragen. Vaak hebben ze kinderen, en zijn ze bang dat die door Jeugdzorg worden afgenomen als ze een geweldssituatie in huis melden. We willen ze uitleggen wat hun rechten zijn en koppelen ze zo nodig aan een advocaat uit ons netwerk, of aan een maatschappelijke organisatie. Maar ook met een advocaat is iemands probleem niet meteen opgelost. Het is heel moeilijk om zaken als huiselijk geweld te bewijzen. Dit geldt ook voor andere dingen die te maken hebben met de rechtspositie van vrouwen en hun lichamen.

Zwangerschapsdiscriminatie bijvoorbeeld komt niet alleen in loondienst voor – maar zie zoiets maar eens aan te tonen. Er is een ontzettende vraag naar juridische oplossingen, maar je kunt in individuele gevallen niet altijd tot een oplossing komen. Daarom kaarten we de problemen aan die we in de rechtswinkel zien. Er zijn grotere acties nodig om die op te lossen, op overheidsniveau. En anders is strategisch procederen soms noodzakelijk.’