Al dat terreurnieuws gaat niet in de koude kleren zitten: zo worden wij er gestrest, angstig en kortzichtig van. “Precies wat terroristen willen”, zegt deskundige Jacco Pekelder van de Universiteit Utrecht. Hoog tijd om te onderzoeken waarom wij zo heftig op terrorisme reageren.
Extra controles rondom Schiphol, ‘substantieel’ meer politie bij de Canal Parade en een reeks aan aanslagen in onder andere Frankrijk en België. De wereld verkeert in crisis, zou je denken. “Toch is dat een onjuist beeld”, zegt Jacco Pekelder. “Kijk maar eens naar de feiten.”
1. De feiten
Inderdaad, de ‘hoogtijdagen’ van het aantal terroristische incidenten liggen in het verleden, niet in het heden. Vooral de jaren ’70 en ’80 waren onrustig voor Nederlandse begrippen. Zo waren er veertien verschillende terroristische incidenten in het piekjaar 1986. Die aanslagen hadden alleen niet heel veel impact, want ken jij nog het Noordelijk Terreurfront of Rood Revolutionair Front? Beide bewegingen hebben niet eens een Wikipedia-pagina.
Toch sussen al die statistieken over hedendaags terrorisme de gemoederen niet. “Het verkeer, luchtvervuiling, roken, struikelen. Allemaal dingen die dodelijker zijn dan terrorisme”, zegt Bertjan Doosje, hoogleraar radicalisering van de Universiteit van Amsterdam. Het enige verschil? Die doodsoorzaken hebben mensen zelf in de hand en dát maakt het een stuk minder eng. “Men denkt snel ‘dat zal mij niet overkomen’. Terrorisme daarentegen is onvoorspelbaar en wij hebben er geen controle over.”
2. Effect
Door een toename aan angstgevoelens gaan wij ons anders gedragen. “We hunkeren dan opeens naar het bekende. Mensen die op onszelf lijken bijvoorbeeld”, vertelt Doosje. En dat mentale proces heeft grote gevolgen. “Het is meerdere malen onderzocht en telkens blijkt dat we dan meer in stereotypen gaan denken. Onze gedachten worden meer zwart-wit.”
De effecten van angst en gevaar hebben niet alleen effect op onze geest. Het tast ook onze fysieke gezondheid aan. “Je lichaam maakt dan cortisol aan, beter bekend als het stresshormoon.”
3. Ongezond
Een aanslag gaat ons inderdaad niet in de koude kleren zitten. Zo had 44 procent van de Amerikanen last van symptomen van ernstige psychologische stress, kort na de aanslagen van 11 september. Terwijl maar een handjevol van de ondervraagden direct (of indirect) slachtoffers en nabestaanden kenden. Hoe meer grafische beelden de ondervraagden hadden gezien, des te hoger de stressklachten.
Anekdotisch bewijs? Nee hoor. Zo werd na de bomaanslagen van de marathon van Boston een soortgelijk onderzoek gedaan. Daar kwamen de onderzoekers zelfs tot een behoorlijk schokkende nieuwe ontdekking. Mensen die bij de aanslag aanwezig waren vertoonden minder psychische stressklachten… dan mensen die urenlang beelden van de aanslag hadden gezien (zie afbeelding).
“We zijn biologisch geprogrammeerd om behoedzaam te zijn bij gevaar”, legt terrorismedeskundige Pekelder uit. “Maar tenzij je bij een aanslag fysiek aanwezig bent, heeft die biologische stressreactie eigenlijk helemaal geen nut.”
4. Propaganda
Wie zich wél over terrorisme hoort te bekommeren is de overheid. Volgens Pekelder moeten veiligheidsdiensten heel alert zijn en alle machtsmiddelen aangrijpen om terroristen op te sporen. Toch vraagt de terrorismedeskundige zich hardop af of de burger geïnformeerd moet worden over deze klopjacht. “In de jaren ’70 zei de Nederlandse regering: ‘wij lossen het wel voor jullie op’. En dat lukte de overheid best aardig zonder dat de burger daar veel van meekreeg. De overheid was behoorlijk autoritair.”
Waarom de burger buitenspel moet worden gehouden heeft twee redenen, betoogt Pekelder. Ten eerste heeft het weinig zin om de burger erbij te betrekken: “Je kunt toch geen voorzorgsmaatregelen nemen om géén terreurslachtoffer te worden, het komt bijna altijd onverwacht.” Maar veel belangrijker. “Bij terrorisme gaat het er niet om hoe slachtoffers reageren, maar hoe het publiek reageert.”
5. Waarom?
Mediastilte en een autoritaire overheid? Poeh. Dat lijkt ons volstrekt ondenkbaar en onwenselijk. De terrorismedeskundige begrijpt die reactie, maar we moeten ook begrijpen dat terroristen dankbaar gebruik maken van kwetsbaarheden in onze democratische samenleving. “Door onze manier van reageren op terrorisme, voeren we precies hun programma uit.”
Wat willen die terroristen dan? “Ons het gevoel geven dat alle vaste waarden in onze samenleving op het spel staan. Dat het vertrouwen verdwijnt in medeburgers en in de overheid. Tweedeling en polarisatie. Dan ontstaat er een broedplaats voor meer recruten namelijk. Terroristen willen niet een vijand uitschakelen net als bij een oorlog, maar zoveel mogelijk zieltjes winnen.”
6. Hoe nu verder
In een tijd van internet, sociale media en een bulk aan nieuwsorganisaties kunnen terroristen hun boodschap goed versturen. Zowel naar potentiële terroristen als naar ons – de burger – om ons bang te maken. En dat baart de terrorismedeskundige grote zorgen. “Alle informatie die naar buiten komt is niet meer te stoppen. Terrorisme is al honderden jaren oud, maar het effect is misschien nog nooit zo succesvol geweest. Ik moet zeggen: als terrorisme niet al bestond, had IS het moeten uitvinden. Dit is de ideale tijdsgeest daarvoor.”
Rest de vraag, hoe wij in vredesnaam met dit probleem moeten omgaan. Daar heeft Pekelder wel advies voor: “Probeer je leven gewoon te leven. Sommige mensen zetten na aanslagen op het nieuws een leuke film op. Of gebruik vaker de uit-knop van de televisie. Terrorisme zal helaas voorlopig nog wel eventjes blijven. Laten we hopen dat bestuurders in de tussentijd komen met halfbakken oplossingen. Geen spierballentaal.”
