Wat een samenspel van regen en wind leek, blijkt de negende symfonie van Dvorák, het trots dreunende Uit de nieuwe wereld. Vanonder een groen tentdoek speelt een grote groep muzikanten schijnbaar ongehinderd door de regen. Een kleurrijke menigte luistert in kleermakerszit naar het concert, uitgerust met capuchons en paraplu’s. Dit is ‘Nuit Debout’, vrij vertaald ‘Sta op in de nacht’: een sociale beweging die afgelopen voorjaar in de Franse hoofdstad ontstond.
Ruim een eeuw stond een bronzen Marianne fier maar alleen op de Place de la République: de belichaming van de democratische esprit. In maart meende een groot aantal Fransen dat dit niet langer zo kon gaan. Gedesillusioneerd door de socialistische regering van François Hollande en diens neoliberale beleid besloot men op het plein, in eigen persoon en met elkaar, democratie te bedrijven. Duizenden burgers stroomden toe om deel te nemen aan volksvergaderingen en te delibereren over uiteenlopende kwesties van ecologie tot feminisme. Zij hadden niet enkel een politieke agenda: samen zochten ze naar een nieuw saamhorigheidsgevoel, een vivre ensemble in een geïndividualiseerde samenleving.
De ingrediënten voor een sociale beweging als deze lagen in Frankrijk al geruime tijd te rijpen: progressieven werden keer op keer teleurgesteld door het socialistische Élysée dat zich zo weinig links toonde. Toen de minister van Arbeid, Myriam El Khomri, op 17 februari een rigoureus hervormingsplan voor de Franse arbeidswet presenteerde, kon de pruttelende onvrede worden gekanaliseerd. Op 31 maart verkondigden activisten na een demonstratie tegen de Loi travail ‘niet meer naar huis te gaan’ – de bezetting van Place de la République was een feit. Op haar hoogtepunt trok de assemblée générale 80.000 hervormingsgezinde geesten naar het plein. In navolging van de Parijzenaren organiseerden burgers zich ook elders in Frankrijk. De media volgden de gebeurtenissen op de voet. Sociologen en politicologen trokken vergelijkingen met onder meer Occupy in New York en de Indignados in Spanje.
Met het verstrijken van de maanden nam het aanvankelijke enthousiasme bij zowel pers als publiek echter af. In tegenstelling tot de Spaanse 15 mei-beweging heeft Nuit Debout niet geresulteerd in de totstandkoming van een politieke partij. De omstreden wet-El Khomri werd niet afgeblazen. En hoewel de sociale media van de beweging nog altijd bijeenkomsten aankondigen, neemt het aantal burgers dat zich naar het plein begeeft af. Is de hervormingsdrift van de hete lente getemperd? Gaat het licht voor Nuit Debout langzaamaan uit?
Op de openbare en publiekelijk aanpasbare online agenda van de beweging is te lezen dat iedere dag verschillende commissies op Place de la République samenkomen om aan hun projecten te werken. Op een zaterdagmiddag in juli is een groep twintigers druk in de weer met het verslepen van grote posters en potten verf. Ze maken deel uit van de commissie anti-pub. Op een afbeelding van een kostbaar horlogemerk heeft een van hen in grote letters ‘wees volgzaam en je zult een mooi horloge hebben’ geschreven. Een opgewekte jongen nodigt me uit om mee te schilderen. Met een biertje in zijn hand vertelt hij: ‘Wij “reappropriëren” de publieke ruimte. We bewerken aanstootgevende reclameposters en tonen ze aan het publiek.’ Een meisje dat zich bij ons heeft gevoegd, vult aan: ‘Het gaat erom dat we invloed kunnen uitoefenen op de beelden om ons heen. Ik vind het paradoxaal dat we overal daklozen zien liggen voor luxueuze advertenties.’
Even verderop staan twee vrouwen van middelbare leeftijd rondom een bankje waarop boeken en cd’s zijn uitgestald. Boven hen hangt een bord met ‘BiblioDebout’. ‘Cultuur kan zonder geld worden gedeeld’, legt een van hen uit. ‘Wij hebben een bibliotheek op basis van giften van sympathiserende uitgevers en boekhandelaren. We organiseren ook poëzievoordrachten en speedreadings.’ Ze wordt onderbroken door de komst van een man met een grote grijze baard die uit zijn rugzak een flinke stapel cd’s en boeken tovert. De nieuwe aanwinsten trekken de aandacht van een keurig geknipte jongen. Verlegen vraagt hij of hij misschien een boek mag meenemen. ‘Maar natúúrlijk’, klinkt het in koor. De bibliothecaressen vertellen dat Place de la République een stuk rustiger is dan voorheen. ‘Bij demonstraties trad de politie hard op. Daarnaast verklaren de media ons dood. Maar hoewel er nu minder mensen zijn, gaan wij door met het planten van zaadjes.’
Tegenover BiblioDebout spreekt onder een tentzeil een veertiger in jeans en All Stars een groep mensen toe die een kring om hem heen hebben gevormd. Vurig verhaalt hij over de gecorrumpeerde verhoudingen tussen arbeid, geld en de bancaire sector. Zijn gemengde publiek luistert aandachtig en stelt kritische vragen. Het betoog, net als de ideeën van de schilderende studenten, gaat over een soort bewustwording. Het herinnert aan Marcuse en mei ’68. De kleinschaligheid van de activiteiten op Place de la République deze zaterdag maakt de vergelijking met de protesten van toen echter onhoudbaar. Hoe moet Nuit Debout begrepen worden? Is er hoop op de impact waarin de onvermoeibare activisten op het plein vertrouwen blijven houden?
De volgende dag vertelt Baki Youssoufou, een van de beheerders van de sociale media van Nuit Debout, dat je niet alleen naar Place de la République moet kijken om de schaal van de beweging in te schatten. ‘Dat de beweging hier op het plein in fysieke zin kleiner is, vind ik goed noch slecht. Inmiddels nemen mensen zelf initiatieven en via apps wordt er gecommuniceerd. Door het gebruik van sociale media kunnen we onafhankelijk en horizontaal blijven. Nuit Debout zet zich dus voort, maar op een nieuwe manier. Veel initiatieven vinden nu plaats op lokaal niveau, daar waar de mensen wonen.’
Nuit Debout, on se continue. Die avond schallen Youssoufous woorden over Place de la République als de muzikanten na afloop van het optreden met stralende gezichten hun applaus in ontvangst nemen. Na Dvorák speelden ze Mozart, de Internationale en ten slotte het Chileense El pueblo unido waarbij de menigte Parijzenaren uit volle borst meezong. Dit concert kwam door sociale media tot stand, vertellen twee concertgangers die schuilend voor de regen bij de muzikanten zijn gaan staan. ‘Er werd een oproep op Facebook geplaatst of mensen niet samen muziek wilden maken. Sindsdien wordt er hier op zondagmiddagen gerepeteerd waarna een concert volgt. Op Facebook kunnen mensen via een poll stemmen welke stukken ze willen horen.’ De twee mannen benadrukken dat Nuit Debout voor hen niet enkel politiek is. ‘Als je kijkt naar welke nummers er worden gespeeld zie je natuurlijk het politieke aspect. Maar meer dan om politiek, draait het hier om het samenzijn en het samen creëren. Iedereen mag daaraan bijdragen. Behalve extreme fascisten misschien.’
‘De ervaring van actie en creatie, dat is de kern van Nuit Debout’, meent socioloog Geoffrey Pleyers. Pleyers schreef het boek Alter-Globalization. Becoming Actors in the Global Age en doceert aan de Katholieke Universiteit Leuven. Op Paris Nord vertelt hij: ‘Nuit Debout behoort tot een nieuw soort sociale bewegingen waarvan we nog niet precies weten hoe we ze moeten noemen. Het begon in zekere zin in Griekenland in 2007. Daarna volgden de Arabische wereld, Occupy, de Indignados. Maar er is nog veel meer actie die ons niet via westerse media bereikt. Iedere twee maanden is er wel een soortgelijke beweging. In Brazilië, Rusland, Bosnië, Roemenië en ook veel in West-Afrika.’
Volgens Pleyers willen burgers wereldwijd méér democratie. ‘Mensen voelen zich niet voldoende vertegenwoordigd door een enkel, specifiek persoon. Het is niet de vraag of onze huidige democratieën beter of slechter zijn dan die van vroeger. Democratie wordt continu heruitgevonden, anders zouden we überhaupt niet van democratie kunnen spreken. Wat nu echter opvalt, is dat mensen zelf willen participeren. Internet speelt een grote rol in die nieuwe initiatieven, maar wat mij betreft geen fundamentele. Centraal staat de persoonlijke ervaring, het “zelf doen”. En dat begint overal op pleinen, heel lokaal. Deze nieuwe sociale bewegingen zijn veel minder internationalistisch dan die van vijftien jaar geleden.’
Pleyers wijst op het feit dat Nuit Debout niet zo massaal is bezocht als de Puerta del Sol in Madrid ten tijde van de Indignados, maar wel een langere adem blijkt te hebben. ‘De mensen die nu op Place de la République samenkomen richten zich op de lange termijn. Het is voorspelbaar dat er een stuk minder geïnteresseerden zijn dan aan het begin. Dat heeft te maken met de zichtbaarheid van impact. Media, wetenschappers, maar ook voormalige deelnemers vragen zich af wat de concrete resultaten van de beweging zijn. En daarachter schuilt de vraag: gebeurt er wat in de institutionele politiek? We moeten niet in dergelijke termen spreken als we het over sociale bewegingen hebben. De electorale politiek vormt maar één deel van democratie.’ Pleyers zegt dat mei ’68 de wereld heeft veranderd. Deze beweging evolueerde echter niet tot een politieke partij. Sterker nog, rechts boekte een ongekende overwinning bij de eerstvolgende verkiezingen. We moeten democratie dus breder begrijpen. Pleyers vervolgt: ‘Op wijkniveau zijn er allerlei initiatieven. Nieuwe visies krijgen vorm. Mensen “doen” democratie zelf.’
De focus op institutionele politiek is volgens Pleyers typisch Frans. ‘In Frankrijk wordt gedacht: de staat, dat zijn wij niet zelf. De afstand tussen volksvertegenwoordiging en burgers is een stuk groter dan in bijvoorbeeld België of Nederland. Frankrijk kent een geschiedenis van centralisatie en de visie op politiek is er nauw. Als er problemen zijn, richt men zich tot het parlement.’ Pleyers legt uit dat dit in wezen ook gebeurt met die talloze demonstraties: de staat wordt dan gevraagd om de problemen op te lossen. ‘Mede door die traditie was Occupy niet zo groot in Frankrijk en is het des te opvallender dat er nu decentrale vormen van politiek ontstaan. Het is die ervaring van creëren die zo belangrijk is. In Frankrijk spreken intellectuelen al ruim tweehonderd jaar over het belang van autogestion, zelfregering. Nu krijgt die moeilijke term een nieuwe vorm.’
In de assemblée générale wordt na het concert druk gedelibereerd over de toekomst van Nuit Debout. De gespreksleidster doet zichtbaar moeite om iedereen zijn zegje te laten doen. Welke vorm moet de beweging in de zomer aannemen wanneer de jaarlijks terugkerende stilte over de stad valt? ‘We moeten ons minder op politiek richten en meer op het vivre ensemble’, stelt een jongen beslist. Maar wat is nu precies het verschil tussen politiek en samenleven? Daarover valt te discussiëren.