Net als het land dat hij leidt, is president Erdogan bij nader inzien iets vreemds in de internationale politiek.
Er wordt ons verteld dat we in een tijdperk van sterke mannen leven. Het verhaal gaat ook dat deze sterke mannen bij elkaar blijven. Van de gezellige relatie tussen China en Rusland bij de VN-Veiligheidsraad – geleid door presidenten Xi Jinping en Vladimir Putin – tot de wederzijdse steun van onder meer de Saoedische kroonprins Mohammed bin Salman en de Egyptische Abdul Fattah al-Sisi. Zelfs de Amerikaanse president Donald Trump – hoewel in autocratische zin geen sterke man – heeft zijn goedkeuring aan dergelijke leiders uitgesproken.
Een vaste waarde op deze lijst van autocratische sterke mannen die een golf van neo-nationalistisch illiberalisme volgen, is de Turkse president Recep Tayyip Erdogan. Op het eerste gezicht is het gemakkelijk om hem bij de anderen te voegen – en de meeste mediaportretten doen dat – maar net als het land dat hij leidt, is hij bij nader inzien iets vreemds in de internationale politiek.
Turks Exceptionalisme
Misschien is dat niet verrassend. Turkije is tenslotte een van die natiestaten die verbonden zijn met een imperiaal verleden dat een flinke dosis uitzonderlijkheid aanmoedigt. In zijn regio lijkt misschien alleen Iran op een gelijkenis. Turkije behoort niet tot de Arabische wereld en is ook niet echt Europees. Het is ook niet in de Russische baan. Het is een aparte plek, net als Iran.
En als we ons wenden tot haar buitenlands beleid onder de Justice and Development Party (AKP), wat gelijk staat aan haar beleid onder leiding van president Erdogan, vinden we een tegengesteld type sterke politiek. Erdogan is verre van een vast lid van de dictatorsclub. Sterker nog, hij schuwt sterke mannen, van Egypte’s al-Sisi en de bin Salman van Saoedi-Arabië tot de Syrische president Bashar al-Assad en de toekomstige Libische sterke man, generaal Khalifa Haftar.
Misschien is de meest comfortabele – maar nog steeds ongemakkelijke – sterke relatie tussen president Erdogan en de Russische president, Vladimir Poetin. Maar in het buitenlands beleid volgt Turkije Rusland niet. Het openlijke Russische nationalisme dat president Poetin in staat heeft gesteld macht over de grenzen van Rusland te projecteren onder het mom van de bescherming van etnische Russen in het buitenland, staat niet centraal in het Turkse beleid.
Het is duidelijk dat Turkije belangstelling toont voor de aangelegenheden van Turkse minderheden in landen als Bulgarije, maar als breder beleid is etnisch nationalisme geen kenmerk van de Turkse administraties van de 21e eeuw. Van Xinjiang tot Myanmar, Somalië tot Libië, als er een constante is, wordt de pan-islamitische broederschap benadrukt.
Tijdens het vormende tijdperk van het republikeinse Turkije, onder Mustafa Kemal Ataturk, was een onderdeel van het Eurazianisme zeer invloedrijk in Turkije, dat de wijdere Turkse wereld zag als een natuurlijke focus voor buitenlands beleid. Turkse politieke denkers wilden de Turkse verwanten graag betrekken bij een uitgesproken etnisch-nationalistisch discours. Daarentegen hebben de recente Turkse regeringen zich gericht op een culturele en religieuze broederschap boven een puur raciale.
Wie leidt Turkije?
Aangezien president Erdogan vaak wordt beschouwd als een populistische, nationalistische figuur, hoe wordt dit gebrek aan etnisch-nationalistische focus verklaard in het Turkse buitenlandse beleid? Men zou kunnen stellen dat president Erdogan niet de enige bron van Turks beleid is. Andere krachten kunnen de richting van de Turkse externe betrekkingen beïnvloeden.
Maar als het Turkse buitenlandse beleid gebaseerd is op een gevoel van pan-islamitische eenheid, is dat dan niet dichter bij het denken van degenen die de Islamitische Republiek Iran leiden? Nogmaals, er zijn veel verschillen. Het is duidelijk dat de twee regimes zich aan weerszijden van het islamschisma tussen de soennieten en de sjiieten bevinden. Ook president Erdogan is misschien een vrome man, maar hij is geen theoloog.
Turkije en Iran staan inderdaad aan weerszijden in het meest acute conflict waarmee Turkije op dit moment wordt geconfronteerd , namelijk dat van de Syrische burgeroorlog. Dus wie staat dan aan de Turkse kant? Wel, Sheikh Tamim bin Hamid al-Thani, de emir van Qatar, met wie Turkije ook op één lijn staat in de Libische burgeroorlog. Deze relatie wijst op de bredere Turkse steun voor de politieke islam in de vorm van de Moslimbroederschap, maar zijn Qatar en Turkije dan echte bedgenoten? President Erdogan is misschien geen mullah, maar hij is ook geen erfelijke vorst.
Misschien wordt wat Turkije extern tegenstaat en ondersteunt het best begrepen door naar Turkije te kijken? Totdat je de innerlijke werking van de Turkse staat waardeert, kunnen zijn externe posities ondoorzichtig lijken.
In het afgelopen decennium hebben de Turkse AKP-regeringen de burgerruimte in het land beperkt en de oppositie onderdrukt, met name van partijen met een Koerdisch politiek platform. In de nasleep van de mislukte staatsgreep van 2016 is er een systematische poging gedaan om aanhangers van de Gulenistische beweging van de verbannen geestelijke Fethullah Gulen te onderdrukken en uit te sluiten.
Revolutionaire pauze
Maar ondanks deze onwettige stappen staat Turkije op gespannen voet met de onwettige leiders in zijn hele regio. Er moet aan worden herinnerd dat president Erdogan geen autocraat is zoals anderen. Hij is zeker een populist, maar hij is een in de volksmond gekozen president. De mate waarin oppositie tegen tirannie – of het nu in Egypte, Syrië, Libië of elders is – verbonden is met de volkslegitimiteit van de regerende AKP in Turkije mag niet worden onderschat.
Turkije heeft een lange geschiedenis van illiberalisme. Dat maakt voor velen het tijdperk van president Erdogan eerder een continuïteit dan een verandering. Toch was die geschiedenis van het illiberalisme er een van seculier-militaire, niet van islamitische, onderdrukking. De geschiedenis van Turkije is die van gedwongen Kemalistische verwestersing en militaire staatsgrepen om seculiere elites te steunen.
In die context vertegenwoordigen Erdogan en zijn partij nog steeds een radicale, bijna revolutionaire doorbraak in de geschiedenis van hun buurt. Ze zijn geen islamitische theocratie en evenmin een seculiere autocratie. In plaats daarvan zijn ze een in de volksmond gekozen islamitische beweging die gedijt als ze wordt gezien in harmonie met de gewone mensen op straat – iets wat in schril contrast staat met veel regimes in de directe omgeving van Turkije.
Dit alles maakt Turkije moeilijk te bellen. Velen hebben gespeculeerd dat de huidige pandemie een zegen is voor autocracies die hun bevolking willen beheersen en hun bewegingen willen beperken. Velen gaan ervan uit dat Turkije en zijn president mooi onder die paraplu vallen. Maar Turkije is nog steeds een democratie en de aanjagers van het Turkse buitenlands beleid zijn complex en de positie en geschiedenis van Turkije zijn uniek.
Wat voor andere sterke mannen zal werken, werkt misschien niet voor de Turkse president. Het is gemakkelijk om te proberen de wereld in liberale en illiberale kampen te verdelen, maar uiteindelijk is elke politieke entiteit overgeleverd aan haar eigen krachten, zowel intern als extern. In het geval van Turkije zijn die strijdkrachten bijzonder ongebruikelijk en de positie bijzonder acuut. De komende jaren zullen een testtijd zijn voor deze buitengewone natie.