Het toeslagenschandaal bracht een aantal structurele zwakten aan het licht in Nederland: tienduizenden gezinnen (ouders én kinderen) werden slachtoffer. Jarenlang werkte geen van de correctiemechanismen: de politiek greep niet in, de rechters pasten de wet verkeerd toe en beschermden de burger niet, de ombudsman kwam er niet doorheen, de pers zag de gezinnen niet. En het maatschappelijke middenveld maakte geen vuist.

Omdat zoveel onderdelen van de staat niet functioneerden, vroeg ik samen met Klaas Dijkhoff (VVD), Gert-Jan Segers (CU) en Lilian Marijnissen (SP) via een Kamermotie aan de Venetië-commissie om naar het toeslagenschandaal te kijken en een aantal aanbevelingen te doen. Normaal kijkt deze commissie naar de rechtsstaat in Rusland of Polen, maar het is ook goed als wij het lef hebben om zelf een keer een advies te vragen als iets totaal uit de hand gelopen is. De Venetië-commissie heeft de gang van zaken rondom de kindertoeslagen minutieus in kaart gebracht en houdt Nederland op basis hiervan een spiegel voor.

Het advies omvat drie hoofdpunten: in de eerste plaats vindt de commissie dat ook minderheden in het parlement hoorzittingen en onderzoeken moeten kunnen houden. Een essentieel punt voor mij: nu houden regeringspartijen lastige onderzoeken vaak tegen zodat ministers niet in de moeilijkheden komen. In landen als Frankrijk, Zweden, Duitsland en Finland kan een minderheid een hoorzitting of een onderzoek afdwingen.

Alleen zó kan het parlement echt controleren. Een tweede aanbeveling betreft het toetsen aan de grondwet. Dat kan in verschillende vormen. Samen met bijvoorbeeld Cuba, China en Noord-Korea behoort Nederland tot de landen waar niet formeel aan de grondwet getoetst wordt. De belangrijkste wet, met de belangrijkste rechten van burgers, blijft daarom vaak een dode letter. Een derde belangrijke aanbeveling gaat over informatievoorziening. In artikel 68 van onze grondwet staat de inlichtingenplicht van ministers en staatssecretarissen beschreven.

Die plicht tot informatieverstrekking – die vanuit de Tweede Kamer bekeken een ‘recht op informatie’ is – moet volgens de Venetië-commissie ‘praktisch en effectief worden gemaakt’. Dat zijn subtiele bewoordingen om te zeggen dat die grondwettelijke informatieplicht uit artikel 68 onvoldoende functioneert. En als je informatie kunt achterhouden, kun je problemen jarenlang verbergen. Een grondwettelijk hof zou die informatieplicht kunnen versterken.

De commissie formuleert het heel mooi in een van haar aanbevelingen: ‘Het deelnemen aan parlementaire controle is geen daad van deloyaliteit.’ Precies dat punt betoogde ik laatst tijdens een lezing van de G10 in Amsterdam: controle is er niet omdat we ambtenaren en ministers niet vertrouwen of omdat we overal corruptie en machtsmisbruik verwachten. Controle is bedoeld om de morele keuze van mensen op machtige posities makkelijker te maken. Een beetje controle en transparantie leidt er automatisch toe fouten te bekennen en op te lossen en de neiging wordt kleiner om ze onder het tapijt te vegen.

De wetenschap dat je handelen transparant is en soms kan worden gecontroleerd, houdt je scherp. Dat geldt voor mensen die belastingaangifte doen, maar evengoed voor invloedrijke ambtenaren en machtige ministers. Een verstandige overheid onderwerpt zich dan ook vrijwillig aan controle, is uit zichzelf al transparant. De Venetië-commissie is kritisch en geeft erbij aan dat het aan Nederland zélf is om de precieze oplossingen vorm te geven. Laten we deze aanbevelingen serieus nemen en één voor één behandelen in het parlement: dan blijft het niet bij holle woorden over betere bestuurscultuur en komt er echt betere rechtsbescherming voor burgers.

Als de toekomstige regeringspartijen wijs zijn dan nemen ze er een paar over in het regeerakkoord.

Pieter Omtzigt is lid van de Tweede Kamer.