De Europese Commissie heeft de export van in de EU geproduceerde vaccins tijdelijk beperkt naar aanleiding van een geschil met AstraZeneca over leveringen aan lidstaten. Het zegt dat het heeft geïnvesteerd in het ontwikkelingsproces en zich zorgen maakt over de manier waarop sommige fabrikanten bestellingen afhandelen. Dit komt nadat AstraZeneca de EU had verteld dat het op korte termijn niet zoveel vaccins zou kunnen leveren als verwacht aan EU-landen.
De tijdelijke beperkingen houden uiteindelijk in dat de komende maanden in veel gevallen uitdrukkelijke toestemming zal moeten worden aangevraagd bij de lidstaat waar een vaccin wordt vervaardigd voordat het kan worden geëxporteerd. Het besluit is op veel fronten controversieel geweest, maar vooral met betrekking tot het VK, dat mijlenver voor ligt op het gebied van de introductie van vaccins en het nu mogelijk moeilijk heeft om meer doses te krijgen.
De vraag moet worden gesteld: is dit legaal?
Volgens de EU-wetgeving heeft de Europese Commissie het recht om uitvoer aan een vergunning te onderwerpen in gevallen waarin dit “moet voorkomen dat er een kritieke situatie ontstaat als gevolg van een tekort aan essentiële producten”.
Op basis van het “solidariteitsbeginsel” zijn verschillende lage- en middeninkomenslanden en bepaalde begunstigde partners in Europa, het Midden-Oosten en Noord-Afrika vrijgesteld van deze regeling. Dit komt omdat, in de woorden van de verordening, “de interne markt voor medische producten nauw geïntegreerd is buiten de grenzen van de unie” – dat wil zeggen toeleveringsketens voor geneesmiddelen die over de grens van de EU zijn verspreid naar haar buren en handelspartners.
Dit is ongetwijfeld waar, en met name in het geval van een buurland dat tot voor kort volwaardig lid was van de interne markt van de EU. De uitsluiting door het Verenigd Koninkrijk van de lijst met favoriete lijsten ondermijnt daarom deze vermeende redenering.
WTO-wetgeving
Het EU-recht is echter maar een klein deel van het plaatje. Omdat deze exportcontroles betrekking hebben op de handel van de EU met de rest van de wereld, zijn beperkingen onderworpen aan de regels van de Wereldhandelsorganisatie (WTO).
WTO-regels verhinderen dat de EU beperkingen oplegt aan het volume van in- en uitvoer, inclusief exportcontroles, op de handel in goederen tussen WTO-lidstaten, zoals het VK. Er zijn echter uitzonderingen. Het WTO-verbod op exportcontroles is niet van toepassing op “exportverboden of -beperkingen die tijdelijk worden toegepast om kritieke tekorten aan voedingsmiddelen of andere producten die essentieel zijn voor de exporterende contractpartij te voorkomen of te verlichten”.
De drempel voor deze uitzondering lijkt echter vrij hoog te zijn. In een zaak met betrekking tot de export van grondstoffen uit China oordeelde de WTO dat de grondstoffen in kwestie “absoluut onmisbaar of noodzakelijk” moeten zijn en dat het tekort “kritiek” moet zijn. Hoewel het misschien duidelijk lijkt dat vaccins onmisbaar zijn, is het tekort in de EU niet groter dan in de rest van de wereld.
Als alternatief staat een andere WTO-regel staten toe om af te wijken van hun verplichtingen wanneer het “noodzakelijk is om het leven of de gezondheid van mensen, dieren of planten te beschermen”. De noodzaak is echter zeer discutabel.
In een zaak uit 2001 over de invoer van asbesthoudende producten maakte de WTO duidelijk dat als een WTO-lid een alternatieve, minder restrictieve manier zou vinden om zijn doel te bereiken, het minder waarschijnlijk is dat een handelsbeperking toelaatbaar is.
Dat suggereert dat het misschien niet legaal is voor de EU om beperkingen op te leggen aan de uitvoer van vaccins, omdat er andere maatregelen zijn dan het opleggen van exportcontroles. Europa is een wereldleider op het gebied van farmaceutische productie, dus je zou zeker kunnen zeggen dat de EU haar octrooirecht tijdelijk zou kunnen wijzigen zodat andere fabrikanten gemakkelijker vaccindoses kunnen produceren. Dit zou vrijwel zeker veel effectiever zijn bij het verlichten van het Europese vaccintekort dan het opleggen van exportcontroles.
Op een algemener niveau zou je kunnen stellen dat exportcontroles eigenlijk geen enkel probleem oplossen, aangezien dit een wereldwijde crisis is. Als landen buiten de EU-grenzen geen grip kunnen krijgen op COVID-19, zal het land niet in staat zijn om “het leven of de gezondheid van mensen, dieren of planten te beschermen” binnen zijn grenzen.
Hoe dan ook, een slecht idee
De juridische situatie rond het manoeuvreren van de EU is kennelijk complex en het kan lang duren om erachter te komen of deze tijdelijke beperking toelaatbaar is. In de tussentijd zijn enkele dingen echter duidelijk.
De Europese Commissie heeft overeenkomsten voor de levering van vaccindoses met een aantal fabrikanten. Hiervan is het enige exclusief Europese product het in Duitsland gemaakte CureVac- vaccin dat op het moment van schrijven nog niet is goedgekeurd voor gebruik in de EU. De leveringscontracten van de EU voor geautoriseerde vaccins zijn met Pfizer-BioNTech (Amerikaans-Duits) en AstraZeneca (VK-Zweeds); en voor vaccins in afwachting van autorisatie bij de Amerikaanse bedrijven Johnson & Johnson en Moderna. Het mondiale karakter van de ontwikkeling en levering van vaccins betekent dat eventuele vergeldingsmaatregelen gemakkelijk elk voordeel kunnen compenseren dat wordt behaald door de export te beperken.
Bovendien stelt artikel 21 van het Verdrag betreffende de Europese Unie dat een van de belangrijkste doelstellingen van de EU in haar relaties met de rest van de wereld is “de integratie van alle landen in de wereldeconomie aan te moedigen, onder meer door de geleidelijke afschaffing van de beperkingen op internationale handel”. Dat de Europese Unie de eerste grote economie is die zich overgeeft aan “vaccin-nationalisme”, is daarom een gevaarlijk voorbeeld voor de rest van de wereld. Het is de vraag of het legaal is, maar het is zeker geen goed idee.
